کلیات شمس تبریزی

معرفی کتاب کلیات شمس (تبریزی)

کلیات شمس (تبریزی) یا دیوان کبیر یا دیوان شمس (تبریزی) دیوانی (حدود ۴۲۰۰۰ بیت) مشتمل بر غزل (بیش از همه) و قصیده و قطعات فارسی و عربی و ملمع و ترجیع‌بند و رباعی از مولوی است.

از برجسته‌ترین آثار شعر عرفانی در قلمرو فرهنگ اسلامی و ادب پارسی به شمار می‌رود و جلوه‌گاه یکی از شگفت‌آورترین نمونه‌های روابط معنوی و روحانی میان دو انسان استثنائی است که عشق جنون‌آمیزشان به وحدت و یکی‌شدن می‌رسد تا جایی که مولوی غزل می‌گوید و در پایان نام شمس تبریزی را به عناوین مختلف می‌آورد. کلیات شمس هم از نظر وسعت دامنه‌ی تخیل گوینده در زمینه‌های مختلف، و هم از نظر اشتمال بر معانی عرفانی، و نیز از جهت بسیاری ابیات آن، دارای اهمیت بسیار است. همچنین به لحاظ خصایص ادبی و فنی و از نظر موسیقی شعر نیز در میان آثار ادبی فارسی کاملاً ممتاز است، زیرا مولوی بسیاری از سنت‌های رایج شعر فارسی را از لحاظ قافیه و ردیف و انتخاب کلمات در مواردی دگرگون کرده است. از نظر وزن، اغلب غزل‌ها دارای موسیقی خاص و متناسب با شور و جذبه‌ی سراینده است، و از نظر قافیه، علاوه بر کلماتی که در پایان ابیات به عنوان قافیه آمده است، در میانه‌ی مصراع‌ها نیز نوعی قافیه – که در ایجاد موسیقی در غزل تأثیر بسیاری دارد – رعایت شده است.

مولوی در غزلیات بیشتر به جنبه‌های معنوی شعر پرداخته و به کلمات – آن گونه که دیگر استادان غزل توجه داشته‌اند – اعتنایی نداشته است. و نیز وحدت مضمون غزليات او را در غزلیات دیگر استادان شعر پارسی کمتر می‌توان یافت. بر حسب اشارات خود شاعر و دیگران، این غزلیات نتيجه‌ی وجد و حال بوده و اغلب در حالت بی‌قراری سروده می‌شده است و یاران و مریدان آن‌ها را می‌نوشته‌اند، و این معنی از گرمی و سوزندگی و پستی و بلندی اشعار که حاکی از عدم التفات به ظواهر فنّی شعر است آشکار می‌گردد. در پایان ابیات غزل‌ها، گاه تخلص شاعر به عنوان «خاموش» یا «خمش» و گاه به صورت «خَمُش کُن» آمده، اما در بیشتر موارد به نام «شمس تبریز» و «شمس الحق تبریز» و گاه «صلاح الدین» تخلّص کرده است. كليات شمس در اصل، دیوان قصاید و غزلیات مولوی بوده است اما بعداً و مشخصاً در نسخه‌ی بدیع الزمان فروزانفر تبدیل به دیوان اشعار مولوی جز (مثنوی) شده و تمامی انواع اشعار وی تحت نام کلیات شمس در یک کتاب گرد آمده است. متن کامل اوّل بار در ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۷ در ده جلد به تصحیح فروزانفر به چاپ رسید که بهترین طبع موجود است. پیشتر چاپ‌هایی متعدد و اغلب به صورت برگزیده و منتخب، منتشر شده بود که در همه آن‌ها مقدار زیادی از اشعار شاعران دیگری که «شمس» تخلص می‌کرده‌اند نیز دیده می‌شود. 

منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387