کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی (عراقی) | سعید نفیسی

معرفی دیوان عراقی

دیوان عراقی مجموعه اشعار شیخ فخرالدین ابراهیم بن بزرجمهر معروف به عراقی (وفات : ۶۸۸)، شاعر بزرگ و پراحساس و عارف نامور قرن هفتم هجری است.

عراقی، در اوان جوانی که در همدان تحصیل علوم رسمی می‌کرد، بر اثر تغییر حالتی که در او پیدا شد مدرسه را فرو گذاشت و راه هند در پیش گرفت. در آنجا به خدمت بهاءالدین زکریای مولتانی (وفات : ۶۶۶) مؤسس طريقه سهروردی در هندوستان، رسید و پس از چندی خرقه از او گرفت و به حلقه‌ی سهروردیه درآمد. او پس از درگذشت بهاءالدین، به حجاز و عمان و بحرین سفر کرد و سرانجام در آسیای صغير محضر شیخ صدرالدین قونوی را درک کرد. شیخ در آن زمان بزرگترین شارح مشرب وحدت وجودي محيى الدین ابن عربی بود. عراقی در مجالس درس او حاضر شد و از افاضات او بهره برد. عراقی، چون خود به مرتبه والایی در علم دین و عرفان رسیده بود و با بزرگان تصوف حشر و نشر داشت، نظر معین الدین پروانه، وزیر قدرتمند سلاجقه متأخر روم، را جلب کرد. معین الدین از ارادتمندان او شد و خانقاهی در توقات، در نزدیکی‌های قونیه، برای او احداث کرد. پس از قتل فجیع پروانه (۶۷۵)، عراقی راهی مصر شد و در آنجا به سمت شیخ الشیوخی برگزیده شد. اما این مقام ظاهری او را خوش نیامد و از مصر به شام سفر کرد و هم در آنجا درگذشت.

اشعار عراقی اول بار در ایران، به تصحیح سعید نفیسی همراه با مقدمه‌ای مبسوط، با عنوان کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص به عراقی، به نفقه انتشارات سنایی (تهران، ۱۳۳۵) چاپ و منتشر شد. در این چاپ مقدمه‌ای که نویسنده‌ای ناشناس اندک زمانی پس از درگذشت عراقی بر دیوان او نوشته درج شده است. چاپ نفیسی افزون بر دیوان و عشاق‌نامه، شامل لمعات و واژه‌نامه‌گونه‌ای منسوب به عراقی ذیل عنوان «من اصصلاحات فخرالدین عراقي…» مشتمل بر پاره‌ای از اصطلاحات صوفیه و معانی آن‌هاست. شمار ابیات در این چاپ، سوای اشعاری که در جای‌جای لمعات آمده، ۵۸۷۲ است. چاپ نفیسی، با جزئی اصلاحات، در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۸ به نفقه انتشارات سنایی تجدید شد. چاپ پنجم این ویرایش بدون تاریخ است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد چهارم)