خاطرات و تالمات مصدق | محمد مصدق

معرفی کتاب خاطرات و تألمات مصدق

کتاب خاطرات و تألمات مصدق مجموعه اسناد و یادداشتهایی است به قلم دکتر محمد مصدق (۱۲۹۹ق / ۱۲۶۰ ش – ۱۴ اسفند ۱۳۴۵) سیاستمدار و دولتمرد خوش نام عصر قاجار و پهلوی و رهبر نهضت ملی نفت در ایران، که طی سالهای ۱۳۳۲ – ۱۳۴۰، دوران حبس سه سالۀ نویسنده در زندان لشکر دوم زرهی در تهران و پنج سال تبعید او در ملک شخصی اش، در احمدآباد، در دو دفتر (کتاب) نوشته و به سال ۱۳۶۵ منتشر شده است.

کتاب اول با عنوان «شرح مختصری از زندگی و خاطراتم»، تماماً در قالب خاطره نویسی بر مبنای حافظه، شامل بیست و چهار فصل کوتاه است. نویسنده، پیش از بیان خاطرات، طی فصول چهارگانه آغازین ، اطلاعاتی درباره ساختار اداره کشور در عصر قاجار، از جمله وظایف وزارتخانه های داخله و خارجه و جنگ به دست داده همچنین به بررسی ساختار و عملکرد وزارت مالیه و وزارت بقایا در دوران ناصری و مظفری پرداخته و اصطلاحات اداری رایج در آن وزارتخانه ها و اعمال و وظایف مأموران ومشاغل و مراتب اداری در آنها را ذکر کرده است. سازمان کشور در رژیم قدیم، تشکیلات وزارت مالیه، تنظیم کتابچه های دستورالعمل، اختلاس، اوضاع تحصیلی و شرایط ورود به خدمت دولت، انتخاب مصدق به وکالت مجلس از اصفهان، عضویت او در مجمع انسانیت، مسافرت او به قصد تحصیل در پاریس و سویس، نگارش رساله دکتری، اشتغال به سمت حکم ران فارس و آذربایجان و وزیر مالیه و امورخارجه از جمله مطالب مندرج در این دفتر است. مصدق، ظاهراً به این دلیل که در سالهای حبس و تبعید منابع لازم را در اختیار نداشته، وارد جزئیات زندگانی خود نشده و صرفاً وقايع مهم دوران حيات سیاسی و دولتی خود را طی سالهای ۱۲۷۵ تا ۱۳۰۲ش، از شغل مستوفی در خراسان تا احراز مقام وزارت امورخارجه در دولت میرزا حسن خان مشیر الدوله، گزارش کرده است.

کتاب دوم با عنوان «مختصری از تاریخ ملی شدن صنعت نفت در ایران» در قالبی گزارش گونه و مستند به اقوال دیگران نوشته شده و گزارش وقایع دوران پرآشوب نخست وزیری مصدق (۸ اردیبهشت ۱۳۳۰ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲) و حوادث پس از آن (تا مرداد ۱۳۳۵) را در ذیل سه بخش در بردارد.

بخش اول ـــ تـصـدی مقام نخست وزیری. ایــن بخش، شامل سه فصل، حاوی مطالبی به شرح زیر است: وقایعی که سبب شد مصدق پیشنهاد مقام نخست وزیری از جانب مجلس را برای ممانعت از نخست وزیری سید ضیاء الدین طباطبایی و عقیم ماندن طرح ملی شدن صنعت نفت یا وقفه در اجرای آن بپذیرد؛ مشکلات دوران نخست وزیری و کارشکنیهای مخالفان و توطئه های دولتمردان خارجی و بعضی منتسبان شاه و دربار مانند اشرف پهلوی؛ در مقابل آن. حمایتهای سیاستمداران ایرانی و خارجی؛ علل سقوط مصدق. چنین می نماید، در سخن از این جریانها، گرایش به آن دارد که جنبش ملی شدن نفت را صرفاً ناشی از مجاهدات و فعالیتهای خود قلمداد کند.

بخش دوم ـ لایحۀ دیوان عالی کشور. این لایحه در پنج فصل حاوی گزارش کارهای دولت مصدق؛ مبارزه دولت انگلیس در مراجع بین المللی؛ مبارزه سیاست خارجی از طریق مجلس؛ مبارزه سیاست خارجی از طریق دربار؛ و انتقاد از کارهای دولت مصدق است. مصدق کوشیده است تا انگیزه ها و آرمانهای پنهان و آشکار مبارزات خود را برای تحقق ملی شدن صنعت نفت با بیانی تقریباً مستدل و تخصصی برای خوانندگان و اهل فن توضیح دهد و موانع و مشکلات راه را برشمارد. ضمایم لایحه الحاقی نیز در این بخش مندرج است. این ضمایم حاوی ۲۳ نامه است که از ۱۹ تیر ۱۳۳۴ تا ۷ مرداد ۱۳۳۵ بین مصدق و دیوان عالی کشور، رئیس و قائم مقام دیوان عالی کشور (علی هیئت و رضا تجدد)، وزرای دادگستری (جمال اخوی و عباسقلی گلشائیان)، و دادستان ارتش شاهنشاهی (سرلشکر آزموده) مبادله شده است. مصدق، در نامه های خود، با اقامه ادله برائت خود از اتهامات وارده و اعتراض به حکم دادگاه دادخواهی کرده است. پاسخهای مقامات نیز در دفاع از عملکرد خود یا توضیحاتی درباره بعضی شبهات مصدق است.

بخش سوم – عرض جواب به فرمایشات اعلیحضرت همایون شاهنشاه. حاوی چهل و نه یادداشت در رد بعضی مطالب مندرج در کتاب مأموریت برای وطنم است که نوشته محمدرضا پهلوی شناسانده شده است. مصدق، در این یادداشتها، بـه اظهارات محمد رضا پهلوی علیه خود پاسخ گفته و حوادث دوران نخست وزیری خود و قضایای ملی شدن نفت را برای اطلاع علاقه مندان و محققان تاریخ معاصر روشن ساخته است.

در خاطرات و تألمات، از فعالیتهای سیاسی و اجتماعی دوران میانسالی مصدق (۱۳۰۲ تا ۱۳۳۰) مانند نمایندگی او در مجلس پنجم؛ سخنرانیهایش در مخالفت با تغییر سلطنت و قانون اساسی؛ نطقهای او درباره راه آهن و تحریم امتیاز نفت؛ خدمات فرهنگی او از جمله اهتمام در تأسیس کمیسیون معارف و کتابخانه مجلس شورای ملی، اهدای کتابخانه شخصی به کتابخانه مدرسه علوم سیاسی و عضویت در هیئت مدیره مجله علمی؛ و آثار قلمی او سخنی نرفته است. اشارات نویسنده به چگونگی نخستین مراحل تجدد در ایران حایز اهمیت است.

ترجمه نامه استوکس به اتلی نخست وزیر انگلیس به قلم علیمحمد خان عامری (به نقل از مجله راهنمای کتاب سال چهارم ۱۳۴۰)، فهرست سال شمار، و فهرست اعلام در پایان کتاب درج شده است. خاطرات و تألماتِ مصدق به پیشنهاد دکتر غلامحسین مصدق، فرزند دکتر محمد مصدق، به کوشش ایرج افشار چاپ و و منتشر شده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد سوم)