دیوان فرخی یزدی

معرفی دیوان فرخی یزدی

دیوان فرخی یزدی مجموعه اشعار محمد فرخی یزدی (۱۳۰۶ق – ۱۳۱۸ش)، شاعر و روزنامه نگار سیاسی، که نخستین بار به تصحیح حسین مکی، همراه با مقدمه ای مفصل در شرح احوال و زندگی سراسر مبارزه شاعر (تهران، ۱۳۲۰) منتشر شده است.

اشعار دیوان در قالب‌های غزل، قصیده، قطعه، مسمط و ترکیب‌بند به سه بخش تقسیم شده است.

بخش اول «غزلیات» شامل ۱۸۸ غزل عموماً با محتوای سیاسی است که شاعر درباره‌ی آن‌ها گفته است: در جهان کهنه ماند نام ما و فرخی / چون ز ایجاد غزل طرح نو افکندیم ما. وی، در جنبش مشروطیت و سال‌های پس از آن غزل را برای بیان افکار و عقاید خود در مبارزه با استبداد به کار برده است. در واقع در غزل‌های او، سوای چند غزل عاشقانه، افکار تند سیاسی و احساسات پرشور بیان شده است. بسیاری از غزل‌های او با مضمون عاشقانه شروع می‌شود اما بیشتر ابیات آن حاوی مضامین سیاسی است.

زبان غزل‌های فرخی بسیار ساده و به زبان مطبوعاتی نزدیک است در حقیقت، فرخی این غزل‌ها را در روزنامه‌ی طوفان که خود مسئولیت آن را بر عهده داشت، به عنوان حربه‌ای در مبارزه سیاسی منتشر می‌ساخت. درون‌مایه‌های این اشعار آزادی‌خواهی و عدالت‌خواهی است اما گاه افکار تازه و نسبت به زمان او پیشرفته‌تر نیز در شعرش بازتاب یافته است: نمونه‌هایی از آن است: مابین بشر شد سد چون مسئله سرحد / زین بعد ممالک را بی‌فاصله باید کرد؛ یا کاوه در جامعه کارگری بار نیافت / به گناهی که طرفدار فریدون باشد.

 در این غزل‌ها، گاه اوزان عروضی مهجور به چشم می‌خورد از قبیل: فصل گل چو غنچه لب را از غم زمانه بستم / از سرشک لاله رنگم در چمن به خون نشستم؛ یا آن پری چو از بهر دلبری زلف عنبرین شانه می‌کند / در جهان هر آن دل که بنگری بی‌قرار و دیوانه می‌کند. در این بخش، مصحح مناسبت سروده‌شدن بسیاری از غزل‌ها را ذکر کرده است.

بخش دوم دیوان شامل اشعار ای در قالب‌های قصیده، قطعه، ترکیب‌بند و مسمط است. در این بخش نیز از انگیزه‌ی سرودن بیشتر اشعار یاد شده است.

بخش سوم، «رباعیات» شامل ۳۷۹ رباعی سیاسی است. مصحح این اشعار را، بر حسب مناسبت سیاسی که سبب سرودن آن‌ها شده ذیل عنوان‌هایی چون مجلس پنجم کابینه مشیرالدوله، عدلیه و کابینه سردار سپه آورده است.

در بخش پایانی دیوان، منظومه‌ای در بحر متقارب به نام «فتح نامه» آمده که از روی نسخه چاپ سنگی آن (یزد ۱۳۲۸ق) عیناً عکس‌برداری شده است. این منظومه در مدح سپهدار اعظم سردار جنگ بختیاری سروده شده و با این بیت شروع می‌شود: نخست آفرین بر خدایی رواست / که ذاتش منزه از چون و چراست. در پایان فتح‌نامه مسمطی نیز در مدح سردار جنگ آمده است که در آن کلماتی به زبان فرانسه به کار رفته و از این نظر جلب توجه می‌کند.

چاپ جدید دیوان فرخی یزدی (تهران، ۱۳۵۷) نسبت به چاپهای پیشین آن اضافاتی دارد.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد چهارم)