مصیبت نامه | عطار نیشابوری

معرفی کتاب مصیبت‌نامه

مصیبت‌نامه (سروده‌ی احتمالاً اواسط نیمه‌ی دوم سده‌ی ششم قمری) منظومه‌ای عرفانی (حدود ۷۰۰۰ یا به قولی ۷۵۰۰ بیت) در قالب مثنوی در بحر رمل مسدس مقصور یا محذوف، از عطار (نیشابوری) است.

مشتمل است بر چهل «مقاله»، در ذکر داستان سیر سالک در مراتب و شؤون مختلف غیب و شهود و سعی او برای رسیدن به حق. خاتمه‌ی آن نیز شامل چند حکایت است. سالک به راهنمایی پیر به سیر آفاق و انفس می‌پردازد و سلوک خود را از عالم غیب آغاز می‌کند؛ نخست نزد جبرئیل می‌رود و درد طلب خود را بازمی‌گوید و از او یاری می‌جوید. جبرئیل خود را همدرد او می‌خواند و درمانی نمی‌داند. سالک نومید به نزد پیر بازمی‌گردد و پیر با او از مراتب عبودیت جبرئیل سخن می‌گوید. سالک به سیر خود ادامه می‌دهد و نزد ملائكه‌ی مقرّب و حاملان عرش و عناصر اربعه و کوه و جماد و نبات و وحوش و طیور و جن و انس می‌رود و طلب خود را بیان می‌کند اما هر بار نومید به نزد پیر بازمی‌گردد. سپس سلوک خود را در مرتبه‌ی انبیا ادامه می‌دهد و درد خویش را بر آدم و نوح و ابراهیم و موسی و داود و عیسی و محمد (ص) عرضه می‌کند. حضرت محمّد اسرار فقر را به او می‌آموزد و او را به طی مراحل سیر انفس – پنج وادی حس و خیال و عقل و دل و جان ـ دلالت می‌کند. بدین ترتیب سیر آفاقی و انفسی سالک به پایان می‌رسد. مصنّف به شیوه‌ای بدیع که در میان منظومه‌های فارسی بی‌سابقه است، در هر «مقاله» پس از ذکر مقدمه‌ای که شامل گفتگوی سالک با یکی از مراتب وجود و سپس گفتگو با پیر است، به مناسبت حکایات و تمثیلاتی (جمعاً ۳۵۴ حکایت) آورده است که هر کدام کانی از معانی ظریف در خود نهفته – هر چند که اغلب این حکایات از منابع قدیم‌تر، از جمله از مکارم‌الاخلاق رضی الدین نیشابوری (متوفی در ۵۹۸ قمری) اخذ یا اقتباس شده است. نسخه‌ای از آن به تصحیح نورانی وصال در ۱۳۳۸ شمسی منتشر شد که ۷۵۳۵ بیت دارد. نسخه‌ی بهتری در ۱۳۸۶ به تصحیح شفیعی کدکنی با تعلیقات ارزنده و فهارس سودمند انتشار یافت که حاوی ۷۴۲۵ بیت به اضافه‌ی ۱۰۵ بيت الحاقي (مجموعاً ۷۵۳۰ بیت) است. 

منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387