سنگی بر گوری | جلال آل احمد

معرفی کتاب سنگی بر گوری

سنگی بر گوری اثر جلال آل احمد (۱۳۰۲ – ۱۳۴۸)، نویسنده، مترجم و منتقد اجتماعی است، که به سال ۱۳۴۲ نوشته شد و، دوازده سال پس از مرگ او، به سال ۱۳۶۰ به چاپ رسید. آل احمد ذیل عنوان «مثلاً شرح احوالات» می‌نویسد: «باید ترجمه‌ی تشنگی و گشنگی یونسکو را تمام کنم و بعد بپردازم به از نو نوشتن سنگی برگوری که قصه‌ای‌ست در باب عقیم‌بودن». از این نوشته چنین برمی‌آید که او قصد بازنگری مجدد سنگی بر گوری را داشت که فرصت آن را نیافت.

سنگی بر گوری حاوی شش فصل است که به صورت یادداشت‌های کوتاه به‌هم‌پیوسته نوشته شده است. در هر فصل، تجربیات نویسنده و تفکرات تنهایی او با وسوسه‌ی مزاحم «عقیم‌بودن» بازگو شده است. انگیزه‌ی آل احمد در نگارش مطالب کاملاً شخصی با ذکر جزئیات آن است که می‌خواهد «بنشیند و مطلب را دست کم برای خودش حل کند». کتاب با این جمله شروع می‌شود: «هر آدمی‌ای سنگی است بر گور پدر خویش فقفیقاع نبی». آل احمد سنگی بر گوری را چهارده سال پس از زندگی مشترک با خانم سیمین دانشور نوشته است. این کتاب کم‌حجم بخشی از حسب حال نویسنده و حاوی ناگفته‌هایی از زندگی خصوصی و اعترافات اوست. معضلِ «بی‌عقبه‌بودن» مهم‌ترین دل‌مشغولی آل احمد در زندگی مشترک او شده است. آل احمد، جای‌جای به مناسبت، اشارات متعددی به مسائل فرهنگی، سیاسی، ،اجتماعی و تاریخی دارد. در این کتاب با چهره‌ی دیگری از آل احمد روبه‌رو می‌شویم که جلوه‌ی صادقانه‌ای از زندگی خود را بدون شرمساری و بی‌پروا منعکس کرده است. وی نقاب عافیت‌اندیشی و خودبینی را به کنار می‌زند و بی‌پرده با خودش رویاروی می‌شود و از اعتراف به ضعف‌ها و شکست‌های خود هراسی ندارد. سنگی بر گوری تحلیل بدبینانه و نومیدانه‌ای است از بی‌نسلی و ابتربودن که دل‌مشغولی‌های شخصی و دغدغه‌های اجتماعی نویسنده را آشکار می‌سازد. این لحن نویسنده آمیزه‌ای از اعتراض، اعتراف، عصیان، تردید، و شکوه و نفرین است. شیوه‌ی روایت عموماً تک‌گویی و حسب حالی است. درهم‌ریختگی روایی، گسست‌ها، تکرارها و پرش‌های زمانی متن نمودار آشفتگيِ راويِ درهم‌شکسته‌ای است که با عقده‌گشایی جویای تسلی است. آل احمد بارها، پس از هر اعترافی، تأکید می‌کند که انگیزه‌اش «شهید نمایی و خودنمایی» نیست. نگاه نویسنده احساسی و فاقد منطق عقلی است. به ویژه نظر او درباره‌ی پزشکان تعمیمی و دور از انصاف و بازتاب سرخوردگی اوست. وی پزشکان را سودجو، «جادوگرهای قرتی از فرنگ برگشته»، دلال و داروهای تجویزی آنان را «کثافات خوراکی» می‌خواند.

سنگی بر گوری را می‌توان سنگی شمرد که جلال برای گور خود تدارک دیده و حاوی مجموعه‌ای از افکار جدید و سنت‌شکنانه است. وی گذشته را به درگذشتگان می‌سپارد و برای فرار از غم آینده به آنان پناه می‌برد. او نخستین فرد از خانواده‌ی خود است که سنگ قبرش را پیش از مرگ تدارک می‌بیند و، به جای فرزندی که در حسرتش بود، کتابی از خود باقی می‌گذارد تا حامل نام او باشد. اما، به رغم عصیان آشکار آل احمد بر سنّت، او هنوز پای در گل گذشته دارد و به راه حل میانه‌ای دست نمی‌یابد. نگاه سنت‌گرای او موجب می‌شود «سنگ» را پنهان نگه دارد، تا دوازده سال پس از مرگش بر مزارش نهاده شود.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد چهارم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ اول 1396