سفرنامه خاطرات کاوشهای باستان شناسی شوش | ایران کلده و شوش

معرفی کتاب خاطرات کاوشهای باستان شناسی شوش

کتاب خاطرات کاوشهای باستان شناسی شوش یادداشتهای روزانه مـــــــادام دیولافوا، ژان پــــل هــــانریت راشل (۱۸۵۱ – ۱۹۱۶)، پوینده و ادیب فرانسوی، مشتمل بـر گزارشهایی درباره کاوشهای باستان شناسی طی دو سفر به سرزمین شوش است.

مادام دیولافوا به همراه همسر خود مارسل دیولافوا مهندس و باستان شناس، سه سفر به ایران کرد. سفر اول از راه ترکیه و قفقاز، در ۱۸۸۱ آغاز شد که دستاورد آن کتابی به نام ایران، کلده و شوش بود. این زن و شوهر پس از بازگشت به فرانسه به فکر مراجعت به ایران و حفاری در تپه های شوش افتادند و به کمک موزه ملی و وزارت فرهنگ فرانسه بودجه کار را فراهم کردند، با همکاری و مساعدت دکتر تولوزان، پزشک ناصرالدین شاه موافقت دربار ایران را به دست آوردند و در دسامبر ۱۸۸۴ به همراهی گروهی، از مسیر کانال سوئز و دریای سرخ و عدن به بحرین رسیدند، سپس به بندر بوشهر وارد شدند، از آنجا با کشتی از شط العرب و کارون گذشتند و از طریق شوشتر و دزفول به شوش رسیدند، و به کاوش در تپه های آن پرداختند.

این سفر در ماه مه ۱۸۸۵ به پایان رسد و ۵۵ صندوق از آثار کشف شده از تپه های شوش به فرانسه انتقال یافت. برای ادامه حفریات و حمل اشیای باقی مانده در شوش در دسامبر همان سال هیئت باستان شناسی به ایران بازگشت و تا آخر ماه مارس۱۸۸۶ در شوش به کاوش پرداخت.

نویسنده، به عنوان گزارشگر هیئت باستان شناسی خوزستان، هدف از حفاری در تپه های شوش را کشف خطوط اصلی هنر معماری باستان و به دست آوردن آثار سلسله های آسیایی و مدارکی برای روشن تر ساختن تاریخ آنها ذکر می کند. از کاوشهای این هیئت، در زمینه استحکامات شهرها در روزگار باستان اطلاعاتی به دست آمد، نماهای چندین ساختمان و کاخ از جمله تالار آپادانای داریوش خیابان و گورستان و دیوارهای گلی شهر کشف شد. اما به نظر می رسد بیش از هر چیز هیئت باستان شناسی در پی غنی ترکردن موزه ملی فرانسه بود. آثاری از قبیل تصویر سربازان جاویدان، نقش شیر برجسته سرستونها و ته ستونها، خمره های دفن اموات، آجرهای لعابدار، مجسمه های گاو دو سر، لوحه های سنگی به زبانهای باستانی، نرده های پلکان و هزاران شیء با ارزش دیگر به دست همین هیئت از ایران خارج شد. در یادداشتهای روزانه مادام دیولافوا، از هنگام حرکت از فرانسه تا بازگشت به آن گزارش تفصیلی چگونگی حفریات و توصیف دقیق ایجاد ترانشه ها از اولین روز حفریات و آغاز مطالعه شکافهای موجود در تپه های شوش تا بسته بندی کردن آثار مکشوف و حمل آنها از تپه ها آمده است. وی از تشویشهایی یاد می کند که هیئت به دلیل مشخص نبودن شیوه کار در حین حفاری دچار آن گشته همچنین به حدس و گمانهایی اشاره دارد که در خلال عملیات پدید آمده است. نویسنده قلعه شوش را کتابی بسته می داند که شروع به خواندن آن مشکل بوده است.

دیولافوا از آثار باستانی کشف شده از تپه ها توصیفهای دقیقی به دست می دهد و در بسیاری از موارد، تصاویر منقوش، رنگ آمیزی و اندازه طول و عرض آنها را گزارش و کیفیت آثار مکشوف را بیان می کند.

وی، علاوه بر شرح کاوشهای باستان شناسی، از اتفاقات خرد و کلانی که در اطرافش رخ می دهد نیز یاد می کند؛ از جمله متفاوت بودن نژاد کارگرها، روابط آنها با یکدیگر خصوصیات روحی و جسمی هر دسته، نحوه امرار معاش، لباس، رفتار، آداب، و باورهای مذهبی مردم نفوذ عمیق مقامات روحانی، زنان و جایگاه آنان در خانواده توجه او را جلب می کند. همچنین او به روابط ایلی، طرز زندگی چادرنشینی، اخلاق و خصوصیات طوایف اطراف، قوانین نانوشته درباره روابط طوایف، اختلافات آنها، جنگ و گریز و چپاول و غارت آنها اشارتی دارد. دیولافوا، با دقت به بررسی مسائل اجتماعی و حکومتی ایران نیز پرداخته و از ظلم و جور آشکار و پنهان مأموران دولتی سخن گفته است. همچنین از موقعیت جغرافیایی و تاریخی مناطقی که به آن سفر کرده اطلاعات سودمندی به دست داده است. بنابراین، خاطرات او را نمی توان صرفاً شرح حفریات و کاوش در تپه های شوش دانست.

شرح مشکلات و موانع بر سر راه کاوش بخش مهمی از مندرجات کتاب است. مشکل به دست آوردن کارگران ماهر تهیه آذوقه و سرپناه برای هیئت و مهم تر از همه اعتقادات خرافی مردم که سد راه کاوش بوده است، شرایط نامساعد اقلیمی، همچنین نبودن جاده و ستور باربر برای حمل آثار مکشوف از جمله این مشکلات بوده است. یادداشتهای روزانه دیولافوا در باب سابقه حفریات باستان شناسی در تپه های شوش از منابع مهم شمرده می شود. از مزایای مهم دیگر این سفرنامه تصاویر فراوان آن از نماهای سفرهای اوست.

باید متذکر شد که هیئت فرانسوی در اجرای تعهدات خود تخلف نشان داد و تمام آثار ارزشمند و قابل توجه مشکوف را به فرانسه منتقل کرد و به شروطی که دولت ایران در باب اشیای مکشوفه مقرر داشته بود عمل نکرد. خاطرات کاوشهای باستانشناسی شوش به قلم ایرج فره وشی به زبان فارسی ترجمه شده است.