زنبیل | فرهاد میرزا معتمدالدوله

معرفی کتاب زنبیل

کتاب زنبیل جنگی از دست‌نوشته‌های پراکنده‌ی فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ – ۱۳۰۵ق) شاهزاده قاجار، فرزند عباس میرزا نایب السلطنه و عموی ناصر الدین شاه است.

در زنبیل، چنانکه از نام آن پیداست، انبوهی از مطالب متنوع مورد علاقه‌ی پدیدآورنده‌ی آن کشکول‌وار و بی‌هیچ نظم و ترتیبی مندرج بوده و به اهتمام محمدحسين منشی علی آبادی مازندرانی، از خاصان فرهاد میرزا، با کسب اجازه از او در سال ۱۲۹۳ق مدوّن گشته است.

مندرجات زنبیل، در صورت مدوّن آن شامل انواع زیر است:

گزارش رویدادهای مربوط به عصر مؤلف و حیات سیاسی او و برخی از کشورهای همسایه و ممالک اروپایی که بیشترین حجم اثر را دربرمی‌گیرد. در این مقولات، مطالبی به شرح زیر آمده است:

گزارش تبعید فرهاد میرزا به سال ۱۲۷۱ق به طالقان که برخی از اطلاعات مندرج در آن با آنچه در منابع مربوط به شرح حال او آمده مطابقت دارد؛ غضب کردن ناصر الدین شاه بر فرهاد میرزا و استغاثه‌های فرهاد میرزا برای طلب بخشش در قالب نظم و نثر؛ نشانه‌هایی از سفرهای فرهاد میرزا به نقاط کشور از جمله تهران و حومه‌ی آن، آذربایجان کرمانشاهان؛ انتصاب او به حکومت فارس در ۱۲۹۳؛ نام‌ها و نامه‌های متعلق به تاریخ زمان مؤلف؛ ذكر مناصب و نام‌های صاحب منصبان درباری و حکام ولایات و سرداران و امیران.

شرح حوادث مربوط به کربلا و فرقه وهابیه در حدود سال ۱۲۱۶ق که از قدیمی‌ترین منابع اطلاعاتی در این باره به شمار می‌آید؛ یادداشت‌هایی مربوط به جنگ‌های ایران و عثمانی؛ نامه‌ی فتحعلی شاه قاجار به ناپلئون.

اطلاعاتی درباره‌ی برخی رخدادها در اروپا رهاورد سفرهای فرهاد میرزا به فرنگ از جمله گزارش تبعید ناپلئون و درگذشت او؛ اطلاعاتی از شیوه‌ی حکومت در انگلیس؛ مطالبی درباره‌ی تاریخ اتریش؛ اطلاعات دقیق و کاملی از ساخت مجسمه آزادی در فرانسه، که به نشانه دوستی به ایالات متحده آمریکا اهدا شد، و تاریخ ساخت و اندازه‌ی آن.

مقوله‌ی دیگر از مندرجات زنبیل برخی مباحث در علوم و فنون است که توجه نویسنده را جلب کرده و در آن اثر او بازتاب یافته است. از این جمله است: اختلاف ساعات نقاط و بررسی نمونه‌ای اختلاف در ساعت در اصفهان و کالیفرنیا هواشناسی؛ نجوم و هیئت و، در این مبحث، حرکت انتقالی زمین ؛ و علم الابدان.

مقوله‌ی دیگر برخی از آثار قلمی فرهاد میرزا است که در زنبیل به صورت مدوّن یا پراکنده گنجانده شده است.