دیوان همام تبریزی

معرفی دیوان همام تبریزی

دیوان همام تبریزی شامل سروده‌های برجای مانده‌ی خواجه همام الدين بن علاء الدین فریدون تبریزی (وفات : ۷۱۴)، صوفی دانشمند و شاعر و رجل سرشناس عصر ایلخانان مغول است. به تحقيق مصحح دیوان همام مستند به سخن ابن الفوطي (وفات:۷۲۳) در تلخیص مجمع الآداب، «علاء» نه نام خود شاعر که کوتاه شده لقب پدر او بوده است.

اشعار همام، به احتمال قوی بیش از مقداری بوده که به دست ما رسیده است. همام، بنا بر تصریح گردآورنده‌ی ناشناس اشعارش، که اندک مدتی پس از درگذشت وی تدوین شد تا زنده بود، رغبتی به گردآوری و تنقیح و «تزیین و ترتیب» شعرهای خود نشان نمی‌داد. این خواجه رشید الدین فضل الله (مقتول : ۷۱۸) وزیر دانشمند و دانش‌پرور ایلخانیان و از ارادتمندان همام، بود که دستور داد سروده‌های او را گرد آورند. بدین  قرار، از اشعار پراکنده‌ی او در دست این و آن دیوانی در دو «قسم» مدوّن گردید. «قسم اول در اشعار عربی» شامل قصاید، قطعات و مفردات در توحید و مدح و مطالب گوناگون دیگر. «قسم دوم در شعر پارسی» حاوی حمد و ثناى الاهی، نعت رسول اکرم صلى الله عليه و آله و سلّم و خلفای راشدین همچنین قطعات و قصایدی در مدح احمد تکودار (مقتول : ۶۸۳) پسر هولاکو و سومین پادشاه ایلخانی؛ سلطان محمود غازان خان (وفات : ۷۰۳) هفتمین نفر از ایلخانان ایران؛ محمد خدابنده ملقب بـه الجـايتو (وفات : ۷۱۶) برادر و جانشین غازان؛ خواجه شمس الدين محمد جوینی (مقتول : ۶۸۳)، وزیر باتدبیر و شعردوست آباقاخان (وفات : ۶۸۰) و احمد تکودار؛ خواجه شرف الدين هارون جوينى (مقتول : ۶۸۵)، پسر شمس الدين محمد جووینی و از افاضل و فرهنگ پروران عصر خود؛ خواجه رشيد الدين فضل الله، طبیب خاص آباقاخان و وزير غازان و الجایتو؛ شیخ ابراهيم بن سعد الدین حمویه ای؛ و سه قصیده در موعظه این ممدوحان عموماً شایسته تحسین بوده‌اند و به نظر می‌رسد همام به نیت بزرگداشت مراتب لیاقت و پایگاه موجه سیاسی یا علمی آنان را مدح گفته نه به امید دریافت پاداش. مقام معنوی و عرفانی شاعر وی را شایسته مجالست و همدمی بزرگانی چون جوینی‌ها و خواجه رشیدالدین فضل الله ساخته بود. به علاوه، او خود مدتی تصدی «وزارت آذربایجان» را داشته و به این اعتبار، همطراز بعضی از ممدوحان خود بوده است.

با توجه به این سخن جامع دیوان همام که «اکثر قصايد مدح متفرق شد و بیشتر آن نظم‌ها منثور ماند»، شاید نتوان قضاوتی قطعی و جامع درباره کیفیت و سبک و سیاق قصاید همام کرد. مع ذلک، از همین مقدار باقیمانده هم می‌توان تا حدی به توانایی و ویژگی‌های شاعر در قصیده‌سرایـی پــی بـرد. قصاید و قطعات عربی او حاکی از عربی‌دانی و وقوف او بــر قواعد شعر عرب و آشنایی عمیق او با علوم ادبی و معارف اسلامی است.

با این همه، غزلیات همام، به لحاظ کمی و کیفی، در قیاس با انواع دیگر شعر او برجستگی بیشتری دارد هر چند مثنویات او نیز از حیث صورت و محتوا در خور توجه است. او، در شاعری، از شاعران سلف چون سنایی غزنوی (وفات : ۵۳۵) انوری ابیوردی (وفات: در فاصله سالهای ۵۸۱ و ۵۸۶)، و نظامی گنجوی (وفات: ۶۱۴) و از معاصر خود، سعدی (وفات: ۶۹۲)، بیش از همه متأثر است. در تاریخ طولانی شعر فارسی، شاید همام و سیف فرغانی (وفات: اوایل قرن هشتم)، دیگر معاصر سعدی و مقیم آقسرای آسیای صغیر، بیش از ده‌ها غزل‌سرای پیرو شیخ، از این استاد سخن متأثر گشته‌اند. همام، به واقع شیفته سعدی بود. سرمشق همام در شاعری غزلیات شیخ شیراز بود که وی خود را شاگرد او می‌شمرد. در سراسر غزلیات همام آثار توجه او به سعدی شیراز به چشم می‌خورد. در بخشی از یکی از نسخه‌های خطی دیوان همام محفوظ در کتابخانه لا لا اسماعیل ترکیه، با عنوان «المعارضات بين غزلیات الشيخ سعدی و… همام الدین ،…)، چهل و نه غزل از سعدی با چهل و نه غزل از همام که در وزن و قافیه مشترک‌اند به معارضه گذاشته شده است. همام، هر چند نتوانسته در آن‌ها به پای سعدی برسد، در بسیاری از ابیات به او بس نزدیک شده است. قوافی و ردیف‌ها، مفردات و ترکیبات همچنین مضامینی که همام از سعدی گرفته بیانگر دلبستگی تمام وی به شیخ است. وی در بیتی (همام را سخن دل‌فریب و شیرین است / ولی چه سود که بیچاره نیست شیرازی)، از آن اظهار غبن می‌کند که شیرازی نیست. به هر حال، غزل‌های همام عموماً روان و استوار و پخته و، در بسیاری جاها، دارای مضامین و دلنشین است و حکایت از استقلال نسبی او در غزل‌سرایی دارد. شمار ابیات چند غزل او بسی کمتر از حد معمول است یکی از آن‌ها دوبیتی و چند تای دیگر چهار یا پنج بیتی است. سوای مضامین عاشقانه و تغزلی، درون‌مایه‌ی غالب در غزلیات او اندیشه‌های عرفانی و، به تبع آن، تعالیم اخلاقی است. بی‌گمان مقام او در عرفان بر پایگاه وی در شاعری می‌چربد. او مسندنشین خانقاه خاص خـود بـود کـه رشيد الدين فضل الله با صدور «ادرارنامه»ای، هزار دینار سالیانه برای هزینه‌های آن مقرر داشت.

در دیوان همام دو مثنوی مندرج است: یکی در ۵۵۸ بیت در بحر خفیف مخبون اسلم، به شیوه‌ی حديقة الحقيقة حكیم سنایی، در توحید و نعت رسول اکرم و فرزندان و یاران او و در مایه‌هایی چون عشق، علم، نکوهش واعظان ریایی و ستایش واعظان متدين، تواضع، و مذمت دنیا و شهوت؛ دیگری، با عنوان «صحبت‌نامه»، در ۳۸۳ بیت و در بحر هزج مسدس مقصور، کمابیش در همان مایه‌ها. رباعیات همام (۹۸ رباعی) شامل مضامين عشقی و عرفانی است و حلاوت و لطف دیگر دارد. مجموع اشعاری که در تصحيح انتقادی دیوان او به چاپ رسیده به نزدیک چهار هزار بیت بالغ می‌شود و بیشتر در قالب غزل است. شمار غزلیات او، از کوتاه و بلند، به ۲۲۰ می‌رسد.

در ۱۳۰۹، ۲۶۴ بیت از اشعار همام به انتخاب محمد‌علی تربیت به سرمایه‌ی کتاب‌فروشی ادبیه در تبریز به چاپ رسید. در ۱۳۳۳، علی مؤید ثابتی گزیده دیگری شامل نزدیک به ۸۰۰ بیت از سروده‌های همام را منتشر ساخت. نخستین تصحیح انتقادی از تمامی اشعار موجود همام به اهتمام رشید عیوضی، عمدتاً بر اساس نسخه خطی محفوظ در کتابخانه ملی پاریس و بعضاً با استفاده از ده مجموعه و جنگ خطی محفوظ در کتابخانه‌های ایران و ترکیه صورت گرفت و به همت انتشارات مؤسسه‌ی تاریخ و فرهنگ ایران وابسته به دانشگاه تبریز با مقدمه مفصل مصحح (تبریز ۱۳۵۱) منتشر شد.