خاقانی شاعری دیر آشنا | علی دشتی

معرفی کتاب خاقانی شاعری دیرآشنا

کتاب خاقانی شاعری دیرآشنا اثری است تحقیقی در نقد ادبی از علی دشتی (۱۲۷۳ – ۱۳۶۰ش)، که در ۱۳۴۰ منتشر شد.

این کتاب از مجموعه ای است که مؤلف در هر یک از عناوین آن به معرفی و نقد آثار یکی از ارکان ادب فارسی پرداخته است. چاپ اول آن از اقبال چندانی برخوردار نشد که مؤلف دشواری اشعار خاقانی را از موجبات آن شمرد و در چاپ دوم، از راه تعدیل در آن تجدید نظر کرد. چاپ چهارم آن (۱۳۶۴) حاوی افزوده ای با عنوان گوناگون است که ابیاتی پراکنده از خاقانی در آن نقل شده است.

دشتی، در مقدمه، آورده است که بارها دیوان خاقانی را به دلیل دشواری بیان و انبوهی معنی و باریک خیالی کنار گذشته اما، حین نگارش کتاب دیگرش درباره سعدی برای اثبات سهولت بیان سعدی، اشعار او را در مقابل سروده های خاقانی قرار داده و، در این تعمق، خاقانی را سخن پردازی کم نظیر یافته و بر خود فرض دانسته که او را با بیانی ساده بازشناساند. مؤلف منتخبی شامل هزار بیت از اشعار خاقانی را که پسند خاطر عموم و نمودار جنبه های گوناگون شاعري خاقانی تشخيص داده اساس و پیکره تحقیق خود اختیار کرده و در این انتخاب، به رعایت حال مخاطبان مفروض، قصاید دشوار پُر از ریزه کاریهای لفظی و معنوی را به کنار نهاده است.

کتاب شامل دو بخش است. بخش اول در هفت فصل با عناوین «اصالت شعر خاقانی»، «شیوه سخن»،

«خاقانی قصیده سرا» «پیدایش سبکی»، «طیفی از خاقانی در دیوان شمس و «سعدی»، «بازتابی از خاقانی در عطار»، و «خاقانی و حافظ» ساخته و پرداخته شده و مؤلف، در آن خود را از ذکر شرح حال خاقانی به این ملاحظه که در مقدمه ضیاء الدین سجادی بر دیوان شاعر به تفصیل آمده معاف ساخته است و تلاش شده سیمای معنوی شاعر، چون پیچیدگی شیوه سخن و زبان او، شناسانده شود.

بخش دوم با عنوان «خاقانی از پشت منشور» شامل گزیده ای از سروده های خاقانی در ده فـصـل بـا عناوینی به شرح زیر است: «شاعر بدبین و آزرده»، «شاعر سوگوار»، «وارستگی و آزادگی»، «رندی و می پرستی»، «وصف (طبیعت و بزم)»، «ری و خراسان»، «بغداد و مداین»، «خاقانی غزل سرا»، «خودستایی (حماسه)»، و «گوناگون».

خاقانی شاعر دیر آشنا به زبانی ساده و روان و گرم نوشته شده و، هر چند اثری تحقیقی است، بدون احساس خستگی و ملال خوانده می شود. تحلیلها و ارزش یابیهای خردگرایانه و نقادیهای ملایم و مستدل حکایت از ذهن منطقی و قرین ذوق سلیم نویسنده دارد. فصلهایی از کتاب که،  در آنها، اشعار خاقانی با اشعار دیگر شاعران مقایسه شده جذاب و خواندنی است.

دشتی، به خلاف فروزانفر، تکلف و تصنع در زبان خاقانی را ارادی و عمدی نمی داند و آن را از زاده طبع و وسعت تخيل و تلاطم معانی در ذهن خاقانی می شمارد. مؤلف، در مجموع توانسته است نتایج تحقیقی دشوار را به زبان و بیانی مطبوع طبع خاص و عام عرضه دارد و شأن و جایگاه یکی از سخنوران بزرگ را از نظرگاهی تازه به جامعه ادبی بشناساند.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد سوم)