دیوان کامل ایرج میرزا | محمدجعفر محجوب

معرفی دیوان ایرج میرزا

دیوان ایرج میرزا شامل آثار منظوم بازمانده از جلال الممالک ایرج میرزا (۱۲۹۱ – ۱۳۴۴ق)، از نوادگان فتحعلی شاه، شاعر و ادیب مشهور عصر قاجار است.

پدرش، غلامحسین میرزا، متخلص به صدرالشعرا شاعر رسمی دربار مظفرالدین شاه بود و از علم و ادب بهره داشت. پس از مرگ او، منصب شاعری دربار در نوزده سالگی به ایرج رسید. شاعر، گرچه طبعاً از زندگی درباری بیزار بود، یک چند، به شیوه مدیحه سرایان سنتی، قصیده فرمایشی سرود. لیکن همین که فرصت را مناسب یافت از این وظیفه تحمیلی شانه خالی کرد و به خدمت دولت درآمد. بخت با او یار بود که در چهارده سالگی توجه حسنعلی خان گروسی، امیر سخن شناس و تحصیل کرده و آشنا به تمدن غرب را به خود جلب کرد و زیر نظر وی تربیت شد و سخت تحت تأثیر کمالات معنوی، اندیشه های تجددخواهانه سبک نگارش و خط خوش او قرار گرفت و به توصیۀ وی به مشاغل فرهنگی و مالی و اداری گمارده شد. ایرج، پس از انصراف از سرودن اشعار درباری دوره ای تازه آغاز کرد و به شیرین سخنی و سهل و ممتنع سرودن شهره خاص و عام شد. در اشعار این دوره ایرج است که او را به مسائل اجتماعی و فرهنگی و سیاسی روز کشور علاقه مند می بینیم. وی از عقب ماندگی کشور، تعصب، جهل و بی سوادی و فساد سیاسی و اداری رنج می برد. در میان سروده های او در این سالها به قصاید و قطعات و مثنویهای بر می خوریم که بی تردید از شاهکارهای شعر فارسی است. وی اصولاً شاعری کم گوی ولی گزیده گوی بوده است. روانی استواری و زبان طنز سه خصیصه ای است که در بیشتر سروده های ایرج وجود دارد. او می کوشیده است که زبان شعر را به زبان محاوره نزدیک کند. از ویژگیهای بارز اشعار ایرج اشتمال آن بر صدها کلمه، ترکیب، تعبیر، اصطلاح و امثال متداول در زبان مردم است. در دیوان ایرج، به خصوص در مثنویها و قطعات إخوانی و انتقادی او به شمار نظرگیری از واژه ها و جمله های فرانسه بر می خوریم. او که از کودکی با این زبان آشنا بوده، چند داستان فرانسوی را نیز به شعر فارسی درآورده است. به علاوه، کلمات و عبارات ترکی نیز در شعر خویش به کار برده است. مدایح او انگشت شمار است. او بیشترین مدایح خود را به نام ولی نعمت و مشوق بافضیلت خویش، امیرنظام حسنعلی خان گروسی، سروده است. در دیوان ایرج صرف نظر از ناصرالدین شاه و سلاطین پس از او، از رجالی چون حاج امین، ممتاز الدوله، ملک التجار، مخبرالسلطنه، قوام السلطنه، وثوق الدوله، معز الملک، محمدتقی خان پسیان و بعضی از مأموران خارجی که در استخدام دولت ایران بوده اند، در مقام ستایش یا انتقاد یاد شده است. ایرج، که به اهل علم و ادب و هنر سخت عشق می ورزید، به تجلیل یا مطایبه از بزرگان و هنرمندانی چون ادیب نیشابوری، اديب السلطنه، شيخ الرئيس محمد هاشم افسر، کمال الملک، مجد العلی بوستان، علی دشتی، بهار خراسانی، کمال السلطنه پدر ابوالحسن صبا، قمرالملوک وزیری، درویش خان و عارف قزوینی سخن رانده است. منظومه های مثنوی ایرج همه زیبا پراحساس، روان و خواندنی است. از آن میان، مثنوی زهره و منوچهر مسلماً از شاهکارهای زبان فارسی است. ایرج، در پنجاه و سه سالگی، به مرگ ناگهانی درگذشت و فرصت نیافت که اشعار خود را مدوّن سازد. از این رو سروده های شاعر، ناقص و پرغلط، و ظاهراً نخستین بار در ۱۳۰۹ش به چاپ رسید. در ۱۳۱۵ش، کلیات دیوان ایرج میرزا با مقدمه ای در شرح حال او به قلم خسرو دومین پسر شاعر، در ۲۰۰ صفحه به نفقه کتابخانه مظفری، انتشار یافت. این چاپ که در آن انواع سروده های ایرج تفکیک نشده، در مقایسه با ویرایشهای بعدی گویا اشعاری کم دارد و خالی از بعضی اغلاط مطبعی هم نیست. سید هادی حائری در اثر خود به نام افکار و آثار ایرج، ضمن آثار شاعر، مقداری از سروده های چاپ نشده او بررسی را منتشر کرد و چندی بعد جلد سومـی بـه ایـن مجموعه افزود و نکات روشن کننده ای درباره بعضی از اشخاص مذکور در اشعار ایرج و پاره ای از مضامین آنها درج کرد. غلامرضا ریاضی، از دانشوران خراسان، در ایرج و نخبۀ آثارش (۱۳۴۲)، ضمن درج آرا و داوریهای جمعی از صاحب نظران درباره ایرج و اشعار و افکار او و بیان شأن نزول بعضی از بررسی منظومه های شاعر، بخشی از زندگی او (از بهمن۱۲۹۷ تا خرداد ۱۳۰۳ش) را که در خراسان سپری شده، گزارش می کند. در ۱۳۴۲ ش محمد جعفر محجوب اغلاط و سقطات چاپهای قبلی دیوان ایرج را اصلاح و تکمیل کرد و اشعار پراکنده ایرج را، که در دست این و آن بود، افزود، انواع اشعار او را مرتب کرد و ویرایش پاکیزه و نسبتاً منقحی فراهم آورد که به همت نشر اندیشه منتشر شد. ویرایش محجوب، بار دیگر در ۱۳۴۹ش، همراه با اصلاحات و حذف و اضافه های دیگری به صورتی در خور انتشار یافت. این چاپ دارای مقدمه محققانه مفصل قصاید (۱۱۵۲ بیت) غزلها (۵۲ بیت) مثنويها (۱۸۴۰ بیت) قطعات (۷۸۱ بیت)، رباعیات (۱۱ رباعی)، مربع ترکیب (۶۰ بیت)، یک ترجیع بند (۲۰ بیت)، شعری در قالبی نسبتاً نو (در ۴ بند)، و مقداری ابیات پراکنده (۴۱ بیت)، یادداشتها و توضیحات فرهنگ واژه ها به اضافه چند فهرست، از آن جمله فهرست آیات، احادیث، ضرب المثلها و ترکیبهای عربی ضرب المثلها، تمثيلها، اصطلاحها، اقتباسها از ضرب المثلهای غیر فارسی است. شمار ابیات گردآوری شده در این چاپ ۴۰۷۳ است. اما احتمال دارد که سروده های جلال الممالک بیش از اینها بوده باشد و چه بسا جستجوی بیشتر به بازیافت اشعار دیگری از این شاعر خوش سخن بینجامد.

فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد چهارم)