درس حافظ؛ نقد و شرح غزل های حافظ | محمد استعلامی

معرفی کتاب درس حافظ، نقد و شرح غزل‌های حافظ

استعلامی اساس شرح خود را بر چاپ قزوینی – غنی از دیوان حافظ برگزیده است؛ گرچه اینجا و آنجا که چاپ‌های خانلری، یحیی قریب یا سایه را با ملاک‌هایش موافق‌تر می‌بیند، روایات آنان را اساس قرار می‌دهد. از آنجا که نخستین شعار مؤکد شارح «درست و آسان خواندن و درست فهمیدن» دیوان خواجه‌ی شیراز است، کلمات هر غزل را در جاهایی که به حصول این اهداف کمک کند مشکول کرده است. شرح‌های غزل در دو بخش جداگانه می‌آید. در بخش نخست نویسنده حال‌وهوای هر غزل (عاشقانه، رندانه، عارفانه) را تعیین می‌کند و به ذکر یکی دو نکته‌ی کلی درباره‌ی موضوع غزل یا گاه شأن نزول آن می‌پردازد. در بخش دوم توضیحات لغوی، معنایی و گاه دستوري مفردات و ترکیبات؛ اشارات قرآنی و حدیثی؛ تلمیحات تاریخی، دینی و اساطيري هر بيت شرح می‌شود. شارح به منظور مزید فایده و کمک به فهم بیشترِ پاره‌ای معانی و مضامین، خواننده را از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر کتاب ارجاع می‌دهد.

گرچه شارح تأکید دارد که به هنگام تفسیر غزلیات حافظ و هر گوینده‌ی دیگری باید از تفسیر به رأی پرهیز کرد، خود در مواردی نه چندان معدود به گونه‌ای دیگر گرفتار تفسیر به رأی می‌شود. او در جایی دیگر از مقدمه‌ی سومش خطاب به خوانندگان گفته است که باید نظریات او را جدی گرفت. آیا چنین اظهار نظری همان «فکر خود و رأی خود» نیست که «در مذهب رنديِ» حافظ کفر به حساب می‌آید؟ با همه‌ی این احوال، باید پذیرفت که تا زمانی که نه حافظ در میان ماست و نه روایت واحد و یکسانی از دیوانش که مهر تصویب خواجه را بر خود داشته باشد، این «خودرایی‌ها» و قبول و افکارهای شاید «معصومانه» در میان شارحان ادامه خواهد یافت و ظاهراً گزیری از آن نیست. درس حافظ برای نخستین بار در ۲ جلد و ۱۳۱۲ صفحه از سوی انتشارات سخن در تهران منتشر شد (۱۳۸۲) و در ۱۳۸۸ش به چهارمین چاپ خود رسید.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد سوم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ دوم 1396