حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر | محمدرضا شفیعی کدکنی

معرفی کتاب حالات و سخنان ابوسعید ابوالخير

حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر کتابی است تأليف جمال الدين ابو روح لطف الله (وفات : ۵۴۱) از نوادگان ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷ – ۴۴۰) عارف برجسته ایرانی. این اثر کهن ترین زندگی نامه موجود درباره ابوسعید و از قدیم ترین آثاری است که به زبان فارسی در شرح مقامات صوفیه بر جای مانده است. در آن، هر چند موجز و مختصر است، از بسیاری از صوفیه هم عصر ابو سعید و پیش از وی سخن گفته شده و از اين حيث معتبرترین و گاه یگانه سند برای شناخت برخی از مشایخ آن دوره به شمار می رود.

محمد بن منوّر، نواده ابوسعید و پسر عم جمال الدین، در اسرارالتوحید از این کتاب با عنوان حالات و سخنان شیخ ما یاد کرده و می گوید جمال الدین ابو روح این اثر را به درخواست مریدی در پنج باب نوشته است. نسخه ای هم که از حالات و سخنان در دست است در پنج باب تنظیم شده است. به شرح زیر: باب اول «در بدایت حال وی» که نویسنده در آن اشاره دارد هر بابی را با حدیثی آغاز خواهد کرد تا «بدانند که طریقت مخالف شریعت نیست». وی سپس استادان ابوسعید را از اوان کودکی و تحصیل او در فقه وحدیث معرفی و چگونگی روی آوردن او را به تصوف و عرفان گزارش می کند و از مشایخ او در طریقت سخن می گوید. باب دوم «در انواع مجاهدات وی»، که دنباله و مکمل باب اول است و به ریاضات و مجاهدات ابوسعید در سیروسلوک اختصاص دارد. باب سوم، «در اظهار کرامات وی»؛ باب چهارم، «در فوائد انفاس وی» که بیشتر حاوی سخنان ابوسعید و بیان عقاید و آرای او در مجالس صوفیه یا در جمع مریدان است. باب پنجم «در وصیت وفات وی» که در آن مراد از وصیت سخنان ابوسعید است از یک سال پیش از درگذشت در مجالس متعدد به صورت پند و اندرز و توصیه و گاه مکاشفه. نویسنده سپس تصویری روشن از واپسین ساعات زندگی ابوسعید و نحوه انتخاب خلیفه او ارائه می دهد. باب پنجم با نامه منسوب به ابو علی سینا خطاب به ابوسعید ادامه می یابد که قدیمترین سند رابطه این دو چهره شاخص فلسفه و عرفان است. پس از آن، پس چند حکایت می آید و کتاب با نقل سنگ نبشته مزار ابوسعید پایان می یابد. حالات و سخنان به زبانی فصیح نوشته شده و از نمونه های ارزشمند نثر پارسی به شمار می رود که متعلق است به نیمه اول قرن ششم و دوره پیش از حمله غُزان به خراسان و در جاهایی که نقل مستقیم از «مقامات» های کهن تر گم شده ابوسعید یا سخنان مشایخ پیشین طریقت است، چنانکه شفیعی کدکنی اظهار نظر کرده، سبک و سیاق نوشته های نیمه اول قرن پنجم و حتی قرن چهارم را دارد و برخی از واژه ها و تعبیرات آن برای حل مشکلات متون این دوره ها نیز سودمند است.

این کتاب به تصحیح والنتین ژوکوفسکی، خاورشناس روس در پترزبورگ (۱۲۱۷ / ۱۸۹۹) با عنوان حالات و سخنان شیخ ابوسعید فضل الله بن ابي الخير الميهني بی ذکر نام مؤلف به چاپ رسید. سپس ایرج افشار از روی همان چاپ آن را با عنوان حالات و سخنان شیخ ابوسعید «اثر یکی از احفاد شیخ» (تهران ۱۳۳۱) منتشر کرد. در آغاز این چاپ ترجمه مقدمه ژوکوفسکی به قلم گیلد براند آمده است. افشار دیگر بار (تهران -۱۳۴۱) آن را با مقابله با نسخه اصل و اصلاح برخی از اشتباهات ژوکوفسکی منتشر ساخت. چاپ انتقادی این اثر (تهران ۱۳۶۶) به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی صورت گرفت که حاوی دیباچه ای محققانه، تعلیقات راه گشا تحقیق درباره کسانی که نامشان نادرست خوانده یا ثبت شده و فهارس متعدد است. مصحح برای انتساب کتاب به جمال الدين ابو روح لطف الله بن ابي سعيد بن ابی سعد ادله ای استوار ارائه داده و نادرستی احتمالات دیگر را روشن ساخته است.

فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد سوم)