جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی | گای لسترینج

معرفی کتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی

جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی کتابی است در جغرافیای تاریخی سرزمین های بین النهرین ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور، تألیف گای لسترینج ( ۱۸۵۴ – ۱۹۳۳)، شرق شناس انگلیسی، که در۱۹۰۵ منتشر شد. مؤلف سالهای عمر خود را بیشتر در خارج از زادبوم خود گذراند. در جوانی طی چند سال اقامت در پاریس با ژول مول، مستشرق فرانسوی، آشنا شد و به تشویق او به آموختن فارسی و عربی پرداخت. پس از آن، سه سال (۱۸۷۷ تا ۱۸۸۰) در ایران گذراند. او، در۱۹۱۴، بخش جغرافیایی نزهة القلوب حمدالله مستوفی را تصحیح و با ترجمه انگلیسی آن منتشر کرد؛ همچنین بخشی از احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم مقدسی در جغرافیای فلسطین را از زبان عربی به زبان انگلیسی درآورد. در جغرافیای بین النهرین نیز چند اثر ترجمه ای و تألیفی دارد. سرزمینهای خلافت شرقی حاصل مطالعات اوست در آثار جغرافی نویسان مسلمان به زبانهای عربی و فارسی و ترکی که در روزگاران گذشته به هر شهر و دیاری رفته و دیده ها و شنیده ها و یافته های خود را به قلم آورده اند. مراد از «سرزمینهای خلافت شرقی» قلمرو حکومت خلفای راشدین و اُموی و عباسی است که پاره شرقی جهان اسلام را در بر می گیرد.

مؤلف، در مقدمه، گزارش کرده که مندرجات پراکنده کتابهای جغرافی نویسان عرب و ایرانی و ترک را درباره بین النهرین و ایران و ماوراءالنهر در این کتاب گرد آورده و تنها برای پرهیز از حجیم تر شدن کتاب از درج شرح جغرافیای عربستان و دو شهر مقدس مکه و مدینه صرف نظر کرده است. وی افزوده که از هر ناحیه که نام برده وصف مجملی از محصول و تجارت آن به دست داده است. در دیباچه، تألیفات جغرافی نویسان ایرانی و عرب به اختصار معرفی شده است.

زبان ترجمه فارسی روان و آسان فهم است، هر چند به دست دادنِ ضبط درست بسیاری از نامهای جغرافیایی آورده شده در متون قدیم کاری به راستی دشوار و طاقت فرسا است. کتاب شامل سی و چهار فصل است. به هر یک از نواحی یک تا چهار فصل به شرح زیر اختصاص یافته است.

• دیباچه و فصل یکم: وصف راههای ارتباطی و بزرگراهها مانند جاده خراسان و مسیرهای عمده سفر مانند مسیرهای زایران حج همچنین جغرافی نویسان مسلمان مانند اصطخری و ابن حوقل و مقدسی و مورخان و سفرنامه نویسان مانند مسعودی و ابن جُبیر؛
• فصلهای دوم تا پنجم ،عراق، وصف دجله و فرات و نهرها و شبکه های آبیاری؛
• فصلهای ششم و هفتم، جزیره، دیار ربیعه و دیار مضر و دیار بکر؛
• فصل هشتم، شاهرگ حیاتی جزیره فرات علیا؛
• فصلهای نهم و دهم، روم یا آسیای صغیر، رقابت دیرپای مسلمانان و رومیان برای تسلط برآن ثغور؛
• فصل یازدهم، آذربایجان و نواحی گوناگون این پهنه؛
• فصل دوازدهم، گیلان و ایالات شمال باختری از جمله گرجستان؛
• فصلهای سیزدهم تا پانزدهم ایالت جبال، ناحيه کوهستانی پهناوری که یونانیان آن را مدیا می گفتند و بعدها متروک شد و، در قرن ششم هجری در زمان قدیم به معنی «مشرق زمین» شامل چهار ربع که هر ربع به نام یکی از چهار شهر بزرگ نیشابور، مرو، هرات و بلخ خوانده می شد؛
• فصل سی و یکم، ماوراءالنهر با دو رود پهناور سيحون و جيحون – جيحون قدیم مرز اقوام فارسی زبان و ترک زبان، یعنی ایران و توران، بود. بلاد شمالی، یعنی آن سوی جیحون را اعراب ماوراءالنهر می گفتند. همۀ این بلاد را می توان به پنج ایالت سغد با دو کرسی بخارا و سمرقند؛ خوارزم؛ ایالت چغانیان فرغانه؛ و چاج (تاش یا تاشکند امروز) و توابع آن تقسیم کرد؛
• فصل سی و دوم، خوارزم که دو کرسی داشت: جرجانیه یا اورگنج در جانب ایرانی رود جيحون و کات در جانب ترکی آن؛
• فصل سی و سوم، سغد همان سغدیانه ،قديم سرزمین خرم و حاصلخیزی میان دو رود جیحون و سیحون؛ فصل سی و چهارم ایالات رود سیحون با نواحی آبادی همچون فرغانه، چاچ، بناکت، اسفیجاب، فاراب یا اترار و طراز.

 این کتاب به قلم محمود عرفان به فارسی ترجمه شده است. مترجم دو پیوست به آن افزوده است: یکی ابیاتی از شاهنامه فردوسی که نامهای جغرافیایی یادشده در تألیف لسترنج در آنها آمده است. مترجم ابیات را با مراجعه به فهرست ولف پیدا کرده و به ترتیب الفبایی در پیوست دیگر مرتب ساخته است. شرح کوتاه شهرها و نواحی مستخرج از حدود العالم من المشرق الى المغرب است که در زمان حیات لسترنج هنوز به چاپ نرسیده بود، مترجم در متن کتاب نیز، هر جا که نیاز دیده یادداشتهایی حاصل تحقیق خود در پانوشت درج کرده است. در نقشه های جغرافیایی نواحی گوناگون که لابه لای مندرجات کتاب گنجانده شده حدود و ثغور مناطق و موقعیت بلاد نشان داده شده است. فهارس متعدد از جمله برای اعلام جغرافیایی، نامهای اشخاص و اقوام، کانیها، پرندگان، درختان، فلزات، ظروف، میوه ها و عطرها تهیه شده و در پایان کتاب درج شده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی اسلامی