تمدن اسلام و عرب | گوستا ولوبون

معرفی کتاب تمدن اسلام و عرب یا تمدن اعراب

کتاب تمدن اسلام و عرب یا تمدن اعراب اثری است از گوستاو لوبون (۱۸۴۱ – ۱۹۳۱)، نویسنده‌ی شهیر فرانسوی، که در ۱۸۸۴ منتشر شد. این کتاب اولین اثری است که فرهنگ و تمدن اسلام و مسلمانان، خاصه اعراب را تا پایان قرن نوزدهم بی‌هیچ غرض‌ورزی، مورد نقد و بررسی قرار داده و از مسلمانان به بزرگی یاد کرده است. پیش از آن بیشتر آن‌چه درباره‌ی فرهنگ و تمدن اسلام نگاشته می‌شد آلوده به پیش‌داوری‌های مغرضانه و غالباً با انکار تأثیر عظیم علم و تمدن مسلمانان بر فرهنگ و دانش اروپایی قرین بود. تمدن اسلام و عرب نخستین اثر از نویسنده‌ای اروپایی بود که در پژوهش‌های منصفانه درباره‌ی تمدن اسلامی فصلی گشود.

کتاب شامل شش بخش به این شرح است: سرزمین و نژاد عرب، بنیاد تمدن اسلام و عرب، خلافت اسلام، رسوم و نظامات مسلمانان، تمدن، و انحطاط تمدن، و این بخش‌ها خود به فصل‌های گوناگون تقسیم می‌شود که جزئیات مربوط به تمدن و فرهنگ مسلمانان، از اوج شکوفایی تا حضیض انحطاط آن، را در برمی‌گیرد. مطالب کتاب از جهت دیدگاه خاص مؤلف دارای اهمیت خاص است. چند مبحث اساسی که نویسنده با دقت و واقع‌بینی بسیار بدان‌ها پرداخته نمونه‌وار ذکر می‌شود:

۱) تأثیر یا نتایج جنگ‌های صلیبی در اروپا. جنگ‌های صلیبی که حدود دو قرن، از ۱۰۹۶ تا ۱۲۷۰م، پیروان ادیان الاهی خاصه مسلمانان و مسیحیان را به جان یکدیگر انداخت، در اروپای آن زمان نتایجی منفی و مثبت به بار آورد. از جمله نتایج و تأثیرات منفی جنگ‌های صلیبی، تنفر و جدایی شدید و خصمانه شرق از غرب بود که آثار آن هنوز نیز باقی است. همچنین این جنگ‌ها موجب شد که دستگاه پاپ در ممالک مسیحی نفوذ روحانی و اقتدار بی‌حد‌وحصری کسب کند. از طرفی به سبب مال و منال بسیاری که در طول این جنگ‌ها نصیب کشیشان شد، فساد در میان آنان رخنه کرد و همین امر علت شکل‌گیری و نضج مذهب پروتستان گشت و عداوت و کینه‌ی فرقه‌های مذهبی را با یکدیگر برانگیخت و به قتل عام يهوديان و آلبيجوها (فرقه‌ای مسیحی که در قرن دوازدهم میلادی در ایالت آلبیِ فرانسه تشکیل شد و به مخالفت با پاپ برخاست و، در نتیجه، اعضای آن قتل عام شدند) و کشتارهای وحشیانه‌ی ناشی از تعصب خشک و شدید مذهبی این دوران منجر گشت. از جمله نتایج مثبت جنگ‌های صلیبی کاهش نفوذ و اقتدار حکومت ملوک‌الطوایفی و صاحبان زمین در فرانسه و ایتالیا و افزایش قدرت مرکزی سلاطین بود. اما در انگلستان و آلمان از قدرت سلاطین کاسته شد و صاحبان زمین و حاکمان فرصت یافتند تا قدرت شاه را محدود سازند. پایداری و استواری حکومت فعلی انگلستان را پی‌آمد اسباب و عللی می‌توان شمرد که از جنگ‌های صلیبی ناشی گردید.

شکل‌گیری و پیشرفت تجارت میان اروپا و آسیا از دیگر نتایج مثبت جنگ‌های صلیبی بود. لشکرکشی‌های اروپا به شرق در طول این دو قرن و رساندن تجهیزات جنگی و مهمات و اسباب به سپاهیان، در بازرگانی شرق و غرب، چه از طریق خشکی و چه از راه دریا انقلاب بزرگی پدید آورد. جنگ‌های صلیبی نه تنها در تجارت که در پیشد و هنر نیز تأثیر کرد. مشاهده‌ی زندگانی پرتجمل شرقیان باعث شد که اهالی ممالک مسیحی‌نشین حتی در نوع پوشاک، ساختمان، تزیینات، آرایش و رفتار و سلوک به تقلید و اقتباس از شرق روی آورند. در پی آن، صنعت و پیشه و هنر نیز در اروپا رواج یافت. اروپاییان، در طول اقامتشان در شرق از استادان مسلمان فنون گوناگون چون معماری و نجاری و رنگرزی و آهنگری و شیشه‌گری آموختند و این فنون را تکمیل کردند. از این رو در معماری اروپا نیز انقلابی عظیم روی داد که تأثیر تمدن اسلامی را در آثار آن می‌توان سراغ گرفت.

از نظر علوم نیز تأثیر جنگ‌های صلیبی را نمی‌توان نادیده انگاشت. اروپا، به برکت ارتباط با جهان اسلام طی جنگ‌های صلیبی، در قرون وسطا از ذخایر علمی و فرهنگی مشرق‌زمین بهره‌ی فراوان گرفت. آشنایی اروپاییان با زبان عربی نیز مهم‌ترین دروازه‌ی ورود علوم اسلامی به اروپا شد. صلیبیان، چون از طریق هجوم نظامی به مقصود نرسیدند، کوشیدند تا از راه اسلام‌شناسی و شناخت مبانی فکری و دینی آن با مسلمانان به مقابله بپردازند و این خود سنگ بنای شرق‌شناسی شد. جنگ‌های صلیبی اروپا را، رفته‌رفته، از بربریت خارج و زمینه‌ای فراهم ساخت تا علوم و ادبیات مسلمانان از طریق دانشگاه‌های اروپایی در سراسر جهان منتشر شود. از جمله دانشکده‌ی طب سالرنو مرکز عمده‌ی ترجمه‌ی آثار طبی عربی در ایتالیا شد. این جریان به واقع سرمنشاء رنسانس اروپا گردید.

۲) نفوذ زبان عربی به زبان‌های اروپایی. هر چند زبان عربی نتوانست بر زبان‌های قدیمی اقوام اروپایی – چنان‌که بر زبان‌های ترکی و فارسی ـ مسلط شود، وجود واژه‌های مأخوذ از عربی، خاصه در زبان‌های اسپانیایی و پرتغالی از نفوذ زبان عربی حکایت می‌کند. بسیاری از واژه‌های مربوط به مناصب درجات نظامی، میدان جنگ، شکار، اصطلاحات مربوط به امور کشوری و اصطلاحات علمی از زبان عربی به زبان‌های مذکور راه یافتند. واژه‌هایی چون «بازار» «آمیرال» (امیرالبحر) و «اَساسَن» (حشاشین) نمونه‌ی این نفوذند.

۳) تأثير علوم، ادبیات و اخلاق اسلامی در اروپا. انتشار تمدن اسلامی به اروپا از طریق اسپانیا و جزیره‌ی سیسیل و ایتالیا صورت گرفت. مسیحیان همین مناطق در قرن دوازدهم میلادی آثار مشهور عربی را به لاتینی ترجمه کردند تصنیفات محمد بن زکریای رازی، ابن سینا، ابن رشد و دیگران از جمله‌ی این آثارند. این ترجمه‌ها چشم اروپاییان را به وسعت تمدن و علوم مسلمانان گشود. مهم‌تر از همه آن‌که کتب یونانی که به همت مسلمانان ترجمه شده بود دوباره به لاتینی برگردانده شد. امروز نیز مأخذ بسیاری از آثار یونانی همان ترجمه‌های عربی است. نوشته‌های افلاطون، ارسطو، جالینوس، اقلیدس، ارشمیدس، بطلمیوس و غیره از این دسته‌اند. به طور نمونه می‌توان المشروحات جالینوس در امراض عمومي، المجسطي اقليدس و الاحجار ارسطو را نام برد که اصل نسخه‌ی یونانی آن‌ها مفقود شده و ترجمه‌ی عربی آن‌ها در دست است. این ترجمه‌ها تا پنج شش قرن اساس علوم دانشگاه‌های اروپا بوده و در برخی رشته‌ها، چون طب، این تأثیر هنوز نیز کمابیش باقی است.

کتاب تمدن اسلام و عرب، به قلم سید محمد تقی فخرداعی گیلانی، در ۱۳۱۳ش از ترجمه‌ی اردو به فارسی برگردانده شد و در ۱۳۴۷ش، بار دیگر، به قلم سید هاشم حسینی، از ترجمه‌ی عربی آن (حضاره العرب) به فارسی درآمد.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی (جلد دوم)؛ انتشارات سروش