تفریحات شب | محمد مسعود

معرفی کتاب تفریحات شب

کتاب تفریحات شب اثری است داستانی از محمد مسعود (۱۲۸۰ – ۱۳۲۶ ش) در بیان وضع اسفبار اجتماعی و آموزشی روزگار او. داستان نشان‌دهنده‌ی زندگی نویسنده و توصیف احوال اجتماعی جوانان ۲۰ تا ۳۰ ساله‌ی ایرانی در عصر دیکتاتوری رضاشاه است. راوی داستان (خودِ نویسنده) معلم است. او که به همراه دوستش در کافه‌ای نشسته، ضمن توصیف سالونِ کافه، تصویری از مشتریان آن آن به دست می‌دهد. آن دو، در حال مستی، به کافه‌ای مجلل‌تر می‌روند که با وضع مادی و ظاهری آنان تناسبی ندارد. در این‌جا، راوی افرادی را توصیف می‌کند که هر یک از راه‌های نادرست به ثروت رسیده و منزلتی اجتماعی کسب کرده است. آن‌گاه نویسنده به همراه دوستش به محله‌ای بدنام می‌رود و، در خانه‌ای از آن محله، به دوستان دیگری با نام‌های مستعار گوجه‌فرنگی، پکر، اسکلت، و فيلسوف، هر یک نمایان‌گر تیپ اجتماعی خاص، برمی‌خورد: گوجه‌فرنگی خراز، پکر مميز نواقل، اسکلت شاگرد چاپخانه، و فیلسوف پیر دیر است که با همه‌ی سن‌وسال و تجاربش «پلاس خیابان و کافه‌هاست». این‌ها، همگی، با «لحیم بدبختی» بـه هم جوش خورده‌اند.

داستان تفریحات شب در نگاهی کلی، بیانگر نقص نظام آموزشی و فرهنگی از دیدگاه نویسنده است که در نهایت باعث سرگردانی نسل جوان می‌گردد. این نظام با واقعیات جامعه هماهنگی ندارد و، در آن، راه درست معیشت به جوانان تعلیم داده نمی‌شود. به نظر نویسنده، ولگردی و کافه‌نشینی‌های شبانه‌ی جوانان، فساد اداری، گمراهی زنان، لاقیدی و زندگی دیمی و بی‌هدف معلول تربیتِ غلط والدین و مدارس و نظام آموزشی است. اما بیان این نظرگاه در قالب داستان ناشیانه است و در آن از چهره‌پردازی و فضاسازي در خور نشانی نیست و نویسنده گرفتار پراکنده‌گویی است. در واقع، نظم و انسجام داستان قربانی اشتغال او به امور گوناگون و متنوع می‌گردد. تفریحات شب را باید بیشتر مقاله و خطابه‌ای اجتماعی شمرد تا رمانی اجتماعی. این خصلت خطابی به ویژه در صفحات پایانی داستان نمایان است. نویسنده با نقد اشعار شاعران و دیدگاه‌های فلسفی کانت و شوپنهاور و اسپینوزا رشته‌ی داستان را می‌گسلد و به سخنوری درمی‌غلتد. وی اوضاع آموزشی ایران را با از آن انگلستان و آمریکا مقایسه می‌کند. به نظر او، فرزندان ما به جای کسب خودباوری و تقویت اراده، با خواندن اشعار و حکایاتی که حس ضعف و رکود را بر آنان چیره می‌سازد، در جا می‌زنند. در عوض، در کشورهای پیشرفته، تحرک و آگاهی از واقعیات مادی عامل پیشرفت نسل جوان می‌گردد. به زعم نویسنده، پرداختن به «معقولات» زمانی مقبول است که زندگی مادی تأمین شده باشد. فی‌الجمله افسردگی و حس بدبینی بر سراسر داستان سایه افکنده است و، در آن، تنها یک نقطه‌ی روشن به چشم می‌خورد: فایق‌آمدن راوی بر وسوسه‌ی خود که نشانه‌ی رگه‌ای از شرافت انسانی است.

اثر با همه‌ی نقایص داستان‌نویسی سندی زنده برای اوضاع فلاکت‌بار اجتماعی روزگار نویسنده و توصیف مناظر زندگانی از «تخته‌ی مدرسه» تا «تخت میخانه» و از «گوشه‌ی خانه» تا «فضای مهمان‌خانه» است. آرزوی مسعود در این اثر همانند دیگر آثارش ـ در تلاش معاش، اشرف مخلوقات، گل‌هایی که در جهنم می‌روید، بهار عمر ـ دست‌یابی به تمدن و ترقی و سعادت انسان‌هاست و این چشم‌انداز رمان‌نویسان آرمان‌گرای اولیه‌ی ماست که به جای تحلیل منطقی واقعیات زندگی، آرزوهای خود را باز می‌گویند.

نثر داستان نمونه‌ای است از زبان محاوره‌ی‌ جوانان نیم‌تربیت‌شده‌ی پایتخت. تفریحات شب، اولین اثر داستانی محمد مسعود، ابتدا به صورت پاورقی در روزنامه‌ی شفق سرخ سپس در ۱۳۱۱ به صورت کتاب انتشار یافت و متعاقباً چند بار (سال‌های ۱۳۱۳، ۱۳۲۰، ۱۳۵۷) تجدید چاپ شد.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی (جلد دوم)؛ انتشارات سروش