تاریخ بیداری ایرانیان | ناظم الاسلام کرمانی

معرفی کتاب تاریخ بیداری ایرانیان

تاریخ بیداری ایرانیان اثری است مهم در تاریخ حوادث مشروطه و پیش از آن نوشته محمد ناظم الاسلام کرمانی (حدود ۱۲۸۰ق / ۱۸۶۳م – صفر ۱۳۳۷ق / نوامبر ۱۹۱۸م) که از آزادی خواهان و مشروطه خواهان معروف و از ارادتمندان سید محمد طباطبایی، رهبر بنام نهضت مشروطه بود. او، پس از آنکه به صف طرفداران مشروطه درآمد خود را به تهران رساند. در پایان نخستین جنگ جهانی، به کرمان بازگشت و در همان شهر درگذشت و در مقبره سید علویه به خاک سپرده شد. ناظم الاسلام نخست کتاب خود را به صورت یادداشتهای روزانه تدوین کرد و، بدین منظور، از شب سه شنبه ۲ ذیحجه ۸/۱۳۲۲ فوریه ۱۹۰۵ به ثبت و ضبط دیده ها و شنیده های خود پرداخت. و، پس از چندی، به فکر نشر آنها افتاد. اما چون چاپ کتاب مفصل برایش مشکل بود، هر هفته قسمتی از یادداشتهایش را به صورت پاورقی در روزنامه کوکب دری، که خود مدیر و ناشرش بود، منتشر می کرد. از این یادداشتها استقبال فراوان شد و نویسنده به فکر تدوین و چاپ آن به صورت اثری مستقل افتاد و عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» را برای آن برگزید. او، برای آشنا ساختن ذهن خوانندگان با وقایع پیش از جنبش مشروطه، بخش نخستین را با عنوان «مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان» منتشر کرد. در این جزوه، گزارش گونه ای از وقایع مهم چند سال پیش از مشروطه از جمله واقعهٔ امتیاز تنباکو و کشته شدن ناصرالدین شاه را درج کرد و بخش هایی را نیز به بازیگران اصلی این دوره مهم اختصاص داد. به دنبال آن، سه جلد دیگر تاریخ بیداری را یکجا چاپ و منتشر کرد. آنچه مؤلف در زمان حیات خود انتشار داده بود، بار دیگر شادروان سید محمد هاشمی کرمانی، به سال ۱۳۲۲ش، در تهران تجدید چاپ کرد.

اما این مقدمه و مجلدات سه گانه مذکور همه اثر ناظم الاسلام را در برنگرفت و بخشی از آن به صورت یادداشتهای پراکنده و تنظیم نشده و خطی بر جای مانده بود که در ۱۳۴۶ش، سعیدی سیرجانی به نشر کل اثر همت گمارد. سید محمد هاشمی بخشی از یادداشتها و خاطرات چاپ نشده ناظم الاسلام را به او سپرد که در میان آنها صفحاتی از تاریخ بیداری پیدا شد. غیر از آن مجموعه ای از تلگرافها و نامه ها و شب نامه های آن روزگار که ناظم الاسلام گرد آورده بود، به دست آمد. پس مصحح، در تدوین چاپ جدید دگرگونیهایی در تنظیم و ترتیب آن پدید آورد؛ به این معنی که مطالب مربوط به تاریخ را در جای خود قرار داد و بخشی از تلگرافها را در پایان بخش دوم آورد. این اوراق پراکنده غالباً مربوط است به وقایع ربیع الاول ۱۳۲۵ آوریل ۱۹۰۷ تا ربیع الثانی ۱۳۲۶/ مه ۱۹۰۸. این مطالب را گردآورنده در چاپ دوم متن تصحیحی خود گنجانده است. در تصحیح جدید، نسخه اصلی تاریخ بیداری به خط مؤلف به دست آمد و چاپ جدید بر اساس جزوه های چاپ سنگی و مقابله دقیق آنها با نسخه خط مؤلف انجام گرفت. مصحح احوال چند تن از رجال مشروطه را، که در چاپ اول در پانوشت ذکر شده بود با عنوان مستقل «ترجمه خالی از بعض رجال معاصر مؤلف» در پایان مقدمه جای داد. بدین ترتیب، اثر کامل و تصحیح شده در ۱۳۴۶ش، به نفقه بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد. اما مصحح، سپس، به دست نوشتهای دیگری از مؤلف دست یافت و چاپ منقح و کاملتری از آن را در ۱۳۶۲ش عرضه کرد. این چاپ مشتمل است بر دو بخش به شرح زیر:

بخش اول، مقدمه و جلدهای اول تا سوم تاریخ بیداری که قبلاً دو بار چاپ شده بود. بخش دوم، جلدهای چهارم و پنجم و ششم، مشتمل بر یادداشتهای روزانه و پراکنده مؤلف که آن را در حالات گوناگون نوشته است و در آن اشاراتی راجع به زندگی خصوصی نویسنده دیده می شود. تفصیل این چاپ به این شرح است: مقدمه، مشتمل بر احوال گروهی از بزرگان و مشروطه خواهان چون شیخ احمد روحی و میرزا آقاخان کرمانی و نیز شرح حوادث مهمی چون واقعه رژی، نامه های میرزای شیرازی و ناصرالدین شاه درباره این واقعه و تلگرافهای مبادله شده و سپس حالات میرزا رضای کرمانی و صورت بازجویی از او. از جمله مطالب دیگر مقدمه احوال میرزا سعیدخان، وزیر امور خارجه، و میرزا ملکم خان و شرح حال امیراعظم است.

جلد اول، درباره تشکیل انجمن مخفی و شرح جلسات آن. این جلد ادامه حوادث تا شروع انقلاب مشروطه را دربر دارد. انجمن مذکور دو سال قبل از انقلاب مشروطه شروع به کار کرد و نخستین جلسه آن با حضور مؤید الاسلام در ۱۸ ذیحجه ۱۳۲۲/ ۲۴ فوریه ۱۹۰۵، در منزل او، تشکیل گردید.

جلد دوم، در شرح حوادث روزانه عصر مشروطه صغیر و هجرت به شاه عبدالعظیم و مأموریت امیر بهادر برای بازگرداندن علما و حوادث دیگر آن دو سال، چون دستگیری مجد الاسلام و میرزا آقا نورالله اصفهانی، و شرح مواعظ سیدمحمد طباطبایی و تشکیل انجمن مخفی دوم.

 جلد سوم، دنباله حوادث جلد پیشین، باز هم راجع به رویدادهای دیگر نهضت مشروطیت، چون عزل عين الدوله و نصب مشیرالدوله و امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین شاه و باز شدن بازار و چراغانی و تشکیل اولین مجلس در مدرسه نظامیه و تنظیم نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی.

 جلد چهارم، حاوی حوادث مهم از ماه شوال ۱۳۲۴ تا ذیحجه ۱۳۲۶.

جلد پنجم، شامل وقایع روزانه از محرم ۱۳۲۷ / ژانویه تا ژوئیه ۱۹۰۹ با ضمایم مشتمل بر چند تلگراف.

بخش دوم، شامل مجلدات ۴ تا ۶ و ضمایم که مصحح آن را به شکل دلپذیری تدوین کرده و به چاپ سپرده و مقدمه ای مفصل و خواندنی بر آن نگاشته است. بخش جدید حاوی هفتصد صفحه و هشتاد تصویر مطلوب است. قبلاً بخشی از یادداشتهای چاپ نشده ناظم الاسلام را باستانی پاریزی بررسی کرده و در تلاش آزادی خود از آن بهره برده بوده است. مزیت مهم بخش دوم احتوای آن بر اصل یادداشتهای مؤلف است که، فارغ از ملاحظات روز، از صراحت خاصی برخوردار است و محافظه کاری رایج مورخان در آن دیده نمی شود. او هر چه را که دیده و شنیده یادداشت کرده و اخبار ضد و نقیض را تصحیح و تفکیک نکرده است. از این رو، می توان پاسخ بسیاری از سؤالهای بی پاسخ عصر مشروطه را از میان این یادداشتها به دست دست آورد.