معرفی محمد غزالی
غزّالی یا محمد غزالی معروف به «زین الدین» مُکَنّی به «ابو حامد» و ملقب به «حجه الاسلام» (۴۵۰ قمری؛ نوقان رادکان طوس – ۵۰۵؛ طابران طوس) عالم؛ متفكر.
مقدمات علوم را در طوس فراگرفت. سپس به جرجان رفت و به تحصیل فقه پرداخت. چندی پس از بازگشت به طوس به نیشابور رفت. در حدود ۴۷۸ یا ۴۷۹ به مُعَسْكَر (= لشکرگاه نزدیک نیشابور) نزد خواجه نظام الملک طوسی عزیمت کرد و مورد احترام او و سلطان ملکشاه سلجوقی قرار گرفت. در ۴۸۴ به تدریس در نظامیه‌ی بغداد منصوب شد. در رجب ۴۸۸ دچار آشفتگی خاطر و بحران روحی شد و در ذیقعده‌ی همان سال برادر خود احمد غزالی را بر کرسی تدریس به جای خود نشاند و در ظاهر به عزم حج اما در باطن به اندیشه‌ی سیر و سلوک بغداد را ترک گفت و به دمشق و حجاز و بیت المقدس رفت. ده سالی را در این بلاد به ریاضت و مجاهدت و تألیف پرداخت تا آنکه در ۴۹۸ عازم سفر حج گردید و از آن‌جا به طوس بازگشت. پس از مدتی به درخواست سلطان سنجر سلجوقی و به اصرار وزیر او فخر الملک در ذیقعده‌ی ۴۹۹ به نیشابور رفت و به تدریس در نظامیه‌ی نیشابور منصوب شد. پس از یک سال از تدریس دست کشید و به طوس بازگشت و به عبادت و خلوت و تعلیم و ارشاد پرداخت و در نزدیکی خانه خود خانقاهی برای صوفیه و مدرسه‌ای برای طلاب بنا کرد. در ۵۰۴ بار دیگر برای تدریس در نظامیه‌ی بغداد دعوت شد اما به شدت از قبول این امر سر باز زد و نامه‌ای در رد این پیشنهاد به ضیاء الملک وزیر سلطان محمد ابن ملکشاه نوشت که در دست است.
او از پیروان اهل تصوّف و دارای مشربی عرفانی بود. زندگی اعتقادی خود را با شک در همه چیز و روی آوردن به اجتهاد و استدلال آغاز کرد و در این راه، نخست به کلام، سپس فلسفه و بعد به مذهب باطنیان روی آورد؛ اما چون هیچ یک را کافی و بر حق ندید به تصوف گرایید. قطع نظر از مقام مهمش در وجوه مختلف، در نثر فارسی نیز صاحب مقام و مرتبه‌ای خاص است. روانی کلامش بی حد است؛ افکارش را حتی در مواردی که دست به استدلال‌های عقلانی می‌زند در نهایت آسانی بیان می‌کند. سادگی سخن او همه‌جا با قدرت فکر و دقت تعبیر و قوت استدلال و تمثیلات و تشبیهات لطیف همراه و همیشه جذاب و دل‌انگیز است.
آثار: کیمیای سعادت (بین ۲۹۰ تا ۵۰۰)؛ نصيحه‌الملوک (حدود ۵۰۳؛ منسوب به غزالی است).
مكاتيب: فضائل الانام.
او در نامه‌ای، شمار آثار خود را هفتاد ذکر کرده است هر چند که دیگران عده‌ی تألیفاتش را تا ۴۰۰ هم نوشته‌اند. اغلب آن‌ها در باب علوم دینی و فلسفه و كلام و منطق و جز این‌ها و به زبان عربی و مشهورترین آن‌ها احياء علوم الدین است.
حسین خدیو جم شماری از آثار وی را به فارسی ترجمه و منتشر کرده است.
منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387
