زندگی‌نامه و معرفی آثار صادق هدایت

صادق هدایت (۱۳۲۰ قمری (= بهمن ۱۲۸۱)؛ تهران – فروردین ۱۳۳۰؛ پاریس) داستان‌نویس؛ نمایشنامه‌نویس؛ پژوهشگر.

در خانواده‌ای متنفذ به دنیا آمد و به ترتیب در مدارس علمیه و دارالفنون و سن لوئی تحصیل کرد. در آبان ۱۳۰۵ برای تکمیل تحصیلات به بلژیک رفت و در رشته‌ی مهندسی راه و ساختمان ثبت نام کرد. کمتر از یک سال بعد این رشته را رها کرد و برای تحصیل معماری به فرانسه رفت. طی سال‌هایی که در خارج از کشور به سر می‌برد چند بار رشته‌ی تحصیلی‌اش را تغییر داد. در ۱۳۰۷ دست به خودکشی زد اما نجات یافت. سرانجام در اوایل تابستان ۱۳۰۹ بدون کسب مدرک تحصیلی به ایران بازگشت. از حدود ۱۳۱۰ مطلقاً گیاهخوار شد و یکی از اولین معرفین گیاهخواری در ایران بود. در همین دوره با مجتبی مینوی و بزرگ علوی و مسعود فرزاد به گروه «ربعه» شهرت یافتند که در تقابل با اهداف سنت‌گرایانه و متحجرانه‌ی ادبای سَبعه‌ی آن دوره بود (که از جمله‌ی آن‌ها سعید نفیسی و رشید یاسمی و نصرالله فلسفی و محمدتقی بهار را نام برده‌اند). در بانک ملی و اداره‌ی کل تجارت و وزارت خارجه و آژانس پارس و شرکت کل ساختمان هر کدام مدتی به کار پرداخت. در ۱۳۱۵ به هندوستان سفر کرد که تأثیری عمیق بر زندگی‌اش داشت؛ در آنجا نزد بهرام گور آنکلساریا زبان پهلوی آموخت و بوف کور را به صورت دست‌نویس منتشر ساخت. در ۱۳۱۶ به ایران بازگشت. در بانک ملی و اداره‌ی راه و اداره‌ی موسیقی ایران و دانشکده‌ی هنرهای زیبا و مجله‌ی موسیقی به کار پرداخت. با «انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی» و مجله‌ی پیام نو که نشریه‌ی این انجمن بود و نیز مجله‌ی سخن همکاری داشت. در ۱۳۲۴ همراه با هیأتی برای شرکت در جشن بیست و پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه به ازبکستان رفت. در ۱۳۲۵ در «نخستین کنگره‌ی نویسندگان و گویندگان ایران» که به همت «انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی» برگذار شد شرکت جست. در ۱۳۲۸ از شرکت در «کنگره‌ی جهانی هواداران صلح» امتناع ورزید. در آذر ۱۳۲۹ به پاریس رفت و پس از چند ماه اقامت در آنجا با گاز خودکشی کرد. شخصیتی گیرا با ویژگی‌های منحصر به خود داشت. آثارش به گونه‌ی قابل توجهی متنوع است: رمان و داستان‌کوتاه، نمایشنامه، ترجمه از زبان‌های فرانسه و پهلوی، تحقیق در موضوعات مختلف، طنز و هزل، نقد و بررسی. با این همه بیشتر به خاطر داستان‌ها و خصوصاً بوف کور خود مورد توجه قرار گرفته است. داستان‌هایش غالباً محتوایی فلسفی – روان‌شناختی و بعضاً جامعه‌شناختی دارد. تراژدی وجود، پلیدی ذاتی انسان، رنج ـ خصوصاً رنج روحي ـ دروغ، تظاهر، بی‌رحمی و بالاخره مرگ – عمدتاً به صورت خودکشی – درون‌مایه‌ی مشترک اکثر نوشته‌های او است. همچنین در بخش عمده‌ای از آثارش علاقه نسبت به ایران باستان و نفرت از اعراب به وضوح قابل تشخیص است.

او نویسنده‌ای صاحب‌سبک و از جهاتی بزرگترین داستان‌نویس ایران است. نثری خوب و طنزی گزنده و نیشدار دارد و بهره‌مندی فراوان از گنجینه‌ی لغات و اصطلاحات عامیانه، سبکی منحصر به فرد به آثارش بخشیده است که بعدها توسط دیگر داستان‌نویسان به کرات مورد تقلید قرار گرفت. به همین مناسبت می‌توان او را تأثیرگذارترین داستان‌نویس ایرانی نیز به شمار آورد. به لحاظ کارهای پژوهشی و انتقادی، بسیار تیزبین و مبتکر بود و باب برخی موضوعات از جمله تحقیق در فولکلور و فرنگ عامه را برای نخستین بار او گشود. در تمامی نوشته‌هایش آثار پرخوانی و آشنایی‌اش با زمینه‌های مختلف نویسندگان ناشناخته برای ایرانیان در آن زمان آشکار است.

رمان‌ها: بوف کور (۱۳۱۵؛ بمبئی)؛ حاجی آقا (۱۳۲۴).

داستان بلند: علویه خانم (۱۳۲۳).

مجموعه داستان‌ها: زنده‌به‌گور (۱۳۰۹)؛ سه قطره خون (۱۳۱۱)؛ سایه روشن (۱۳۱۲)؛ سگ ولگرد (۱۳۲۱).

نمایشنامه‌ها: پروین دختر ساسان (۱۳۰۹)؛ مازیار (۱۳۱۲)؛ افسانه‌ی آفرینش (۱۹۴۶ میلادی = ۱۳۲۵؛ پاریس)

طنزها: ولنگاری (۱۳۲۳)؛ وغ وغ ساهاب (۱۳۱۳؛ با مشارکت مسعود فرزاد)؛ توپ مرواری (۱۳۵۸)؛ البعثه الاسلاميه الى البلاد الافرنجيه (۱۳۵۸).

سفرنامه: اصفهان نصف جهان (۱۳۱۱).

تحقیق در فرهنگ مردم: اوسانه (۱۳۱۰)؛ نیرنگستان (۱۳۱۲).

پژوهش‌های ادبی: ترانه‌های خیام (۱۳۱۳).

نامه‌ها: نامه‌های صادق هدایت (۱۳۷۴؛ گردآورده‌ی محمد بهارلو)؛ هشتاد و دو نامه به حسن شهید نورایی (۱۳۸۲).

آثار پراکنده: انسان و حیوان (۱۳۴۳ قمری)؛ فواید گیاهخواری (۱۳۰۶؛ برلین)؛ نوشته‌های پراکنده (۱۳۳۴، گردآورده‌ی حسن قائمیان).

و چند اثر دیگر که بیشتر ترجمه‌ی آثاری از زبان فرانسه و پهلوی است. 

منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387