سفرنامه ابن فضلان

معرفی کتاب سفرنامه‌ی ابن فضلان

سفرنامه‌ی ابن فضلان به زبان عربی، از قدیم‌ترین سفرنامه‌های عصر اسلامی و از مراجع مهم تاریخ کشورهای بلغار و اسلاو و روس، نوشته‌ی احمد بن فضلان بن العباس بن راشد بن حمّاد (نيمه‌ی دوم قرن سوم و نیمه‌ی اول قرن چهارم هجری) است.

نام نویسنده، در آغاز نسخه‌ی خطی محفوظ در آستان قدس رضوی، احمد آمده است. بیشتر مؤلفان نیز از جمله مؤلفِ عجائب المخلوقات (قرن ششم) و ياقوت (قرن هفتم) او را «احمد» نامیده‌اند. فقط، در متن سفرنامه‌ی ابن فضلان، از شخصی به نام طالوت یاد شده که، به ارشاد ابن فضلان، به دین اسلام مشرف می‌گردد و می‌خواهد تا نام او، محمد، را بر خود گذارد. از تاریخ تولد و درگذشت و شرح حال ابن فضلان در مراجع تاریخی ذکری نیست. فقط، در نسخه‌ی خطی آستان قدس و نوشته‌ی یاقوت، او از موالی محمد بن سلیمان کاتب، فاتح مصر (وفات: ۳۰۴)، معرفی شده است. بنابر نوشته‌های یاقوت و متن سفرنامه، ابن فضلان فقیه و ادیبی عالی‌مقدار و خوش‌خُلق بود که، از جانب مقتدر، خليفه‌ی عباسی، به درخواست شاه صقالبه، در بهار ۳۰۹، برای آموختن مسائل دینی، به سرپرستی هیئت اعزامی به روس و اسلاو و بلغار گماشته شد. ابن فضلان ظاهراً در دستگاه خلافت مقامی ارجمند داشت. شهر بغداد در زمان وی مرکز حکومت پر قدرتی بود. در این دوره، نزدیکی روس‌ها و خَزَران به دارالاسلام موجبات نگرانیِ دستگاه خلافت عباسی را فراهم می‌آورد و تقویت بلغارها در برابر آن اقوام چـه بسا انگیزه‌ی خلیفه در اعزام آن هیئت شده باشد. احمد بن فضلان با هیئت همراه، در روز پنجشنبه ۱۱ صفر ۳۰۹، از بغداد رهسپار مشرق و شمال اقلیم جبال شد و از راه همدان و ری، قصد بخارا کرد. سپس، از آنجا، در روز یکشنبه ۱۲ محرم ۳۱۰، به نزد پادشاه اسلاوها رسید. این سفر یازده ماه طول کشید. از مسیر بازگشت و طول مدت آن اطلاعی در دست نیست. 

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد چهارم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ اول 1396