خاطرات اردشیر آوانسیان

معرفی کتاب خاطرات اردشیر آوانسیان

کتاب خاطرات آرداشس آوانسیان ( ۱۲۸۴ رشت – ۱۳۶۹ ایروان) است که ابتدا در خارج از ایران سپس به سال ۱۳۷۶ در تهران چاپ و منتشر شد. وی یکی از پیشکسوتان متعصب و مقاوم و رسخت جنبش کمونیستی در ایران است که نیمی از سر عمر هشتاد و پنج سالۀ خود را در زندان و تبعید و مهاجرت گذراند.

کتاب با پیشگفتاری از ناشر ایرانی اثر و مقدمه ویراستار چاپ خارج از ایران آغاز می شود. پس از آن چکیده حیات سیاسی اردشیر آوانسیان از زمان اشتغال به کار در داروخانه مرکزی رشت (۱۲۹۷ / ۱۹۱۹) متعلق به الکساندر آقابیگیان تا زمان خروجش از ایران و سپس فعالیتهایش در خارج از ایران از جمله مسکو، لنینگراد، ارمنستان، و چکوسلواکی به قلم خود او آمده است.

بخش اصلی خاطرات با توضیحاتی درباره همکاری مصطفی فاتح با حزب توده ایران شروع می شود و با ماجرای تشکیل آن حزب ادامه می یابد. به گزارش او، کمیته مرکزی حزب مرکب بود از معتقدان به کمونیسم و عناصری از بورژوازی و، به تعبیر او، «شتر، گاو و پلنگ» عجیب. اردشیر، در خلال نقل خاطرات خود، به ویژگیهای فردی پاره ای از رهبران آن روزی حزب همچنین به تشکیل سازمانی مخفی به نام «مرکز کمونیستی» در خارج از حزب توده ایران اشاره می کند که قرار بوده حزب و کمیته مرکزی آن را اداره کند.

ارتباط با کمینترن، قضیه عبدالصمد کامبخش، همکاری او با گروه سیاسی به رهبری دکتر ارانی، بازداشت او به دست پلیس حکومت رضاشاه، شایعه لورفتن ارانی و عده ای از یارانش از طریق او، طرفداری رضا روستا و خودِ او از درخواست عضویت کامبخش در حزب توده ایران به رغم مخالفت دیگر رفقای مؤثر حزبی رویدادها و جریانهایی است که در خاطرات به تفصیل از آنها یاد شده است.

در خاطرات، از حوادث گوناگون مربوط به حزب توده ایران همچنین وقایع سالهای پس از سقوط رضا شاه همچون حضور بر سر مزار تقی ارانی و تجدید پیمان با آرمانهای او؛ برخی شیوه های کار حزب در ابتدای تأسیس؛ اعتصاب کارگران کاخ دادگستری؛ درگیریها و برگزاری تظاهرات؛ ماجرای ۱۷ آذر سال ۱۳۲۱ و غارت خانه قوام برگزاری کنفرانس ایالتی تهران و تصمیمات اتخاذ شده در آن؛ شرکت توده ایها در کابینه قوام و استدلالهای دولت و دربار و نیز خود توده ایها در ضرورت شرکت در این کابینه سخن رفته است.

شرح غایله آذربایجان که آوانسیان با عنوان «نهضت حزب توده در آذربایجان» از آن سخن گفته، در خاطرات او به تفصیل آمده و حدود یک سوم حجم آن را اشغال کرده است. در این شرح، به سازمانها،

جریانات و کسانی که به نوعی در شکل گیری حوادث آذربایجان دخیل بوده اند، مانند سازمان زحمتکشان آذربایجان، سرتیپ زاده، جمعیت ضد فاشیست، سرلشگر ظفر الدوله مقدم، بی ریا، غلام یحیی و تلاش برای آزادی او از زندان شهر اردبیل، سفر اردشیر به سراب، انتخابات دوره چهاردهم در آذربایجان، جعفر پیشه وری، فعالیت اردشیر در میان ارامنه و آشوریهای آذربایجان، رویدادهای روستای مهربان، مشهدی کاویان، مهاجران و جنبشهای ملی گرا در آذربایجان، ماجرای لیقوان و حاجی احتشام که خود آوانسیان در آن نقش داشته، و مسائل فرهنگی ارامنه آذربایجان اشاره شده است.

برگزاری کنگره اول حزب توده ایران و مسائل طرح شده در کنگره و حاشیه های آن قضیه برادران لنکرانی (احمد، مصطفی مرتضی و حسام)، سازمان افسران حزب توده ایران، قیام افسران خراسان، خسرو روزبه، پی آمد منفی شکست آذربایجان، فعالیت حزب توده ایران در جریان انتخابات مجلس، تشکیل مدارس حزبی برای آموزش کادرها در زمینه های گوناگون سیاسی و فرهنگی و هنری و ادبی، مصدق، علی دشتی، میلسپو، مهندس ناطق، رعدی آذرخشی، نیما و برادرش لادبن، جریانها و صحنه ها و سازمانها و کارگردانهای مؤثری در مراحل متعدد حیات سیاسی در دهه های پس از سوم شهریور ۱۳۲۰ بوده اند که در خاطرات گزارش و ذکر آنها درج شده است.

یکی از ویژگیهای بارز و برجسته این خاطرات، صراحت لهجه و رک‌گویی نویسنده آن است که ایمان راسخ او به آرمانهای سیاسی مانع آن نشده است که عملکرد خود و حزب توده ایران و سیاست آن در مواقع حساس و بحرانی و رهبران آن را در جای جای خاطرات آماج انتقاد نسازد. نمونه هایی از آن است اعتراضهای او به رفتار کنسول شوروی در تبریز، غلام یحیی، باقراف، چشم آذر، میر رحیم ولایی، انتقاد تند و تیز او به عملیات فرقه دموکرات آذربایجان و وابستگی آن به شورویها همچنین به ماجراجوییهای روزبه و دارودسته او این موضع گیریها نشان می دهد که نویسنده خاطرات، طی فعالیتهای سیاسی خود استقلال رأی خود را حفظ کرده و به قصد جانب داری مصلحتی محافظه کارانه رفتار نکرده است.