جانشین | گوهرمراد

معرفی کتاب جانشین

کتاب جانشین نمایشنامه‌ای است از غلامحسین ساعدی «گوهر مراد» (۱۳۱۴ – ۱۳۶۴) نویسنده‌ی مشهور ایرانی که در ۱۳۴۹ منتشر شد.

نمایشنامه‌های ساعدی را می‌توان در سه نوع دسته‌بندی کرد: آثاری درباره‌ی وقایع جنبش مشروطیت؛ نمایشنامه‌هایی که، در آن‌ها، مسائل جهانی در فضایی ایرانی مطرح شده است؛ و نمایشنامه‌های تجربه‌گرایانه‌ی تمثیلی که در آن‌ها از تمثیل به مثابه‌ی مفری برای گریز از سانسور وقت استفاده شده است. ساعدی در این نوع از نمایشنامه‌های خود دردشناسی روان‌شناختی را با جهت‌گیری آشکار سیاسی درآمیخته است. او هم از نمایشنامه‌های اعتراضی، افشاگرانه، و آموزشی برتولد برشت متأثر گشته هم از طنز مهمل‌نمای نمایشنامه‌نویسانی چون ساموئل بکت. نمایشنامه‌ی دوپرده‌ای جانشین نمونه‌ی گویایی از این‌گونه آثار ساعدی است. در این اثر نگرش سیاسی نویسنده او را به قضاوتی صریح از عملکرد شخصیت‌هایی وامی‌دارد که با تکرار رفتارها و گفتارهای اغراق‌آمیز خود وجهی تمثیلی می‌یابند.

نقش‌آفرینان نمایش – مرد اول، مرد دوم، مرد سوم – جلو در نیمه‌باز تاریک‌خانه‌ای ایستاده‌اند و «سردار بزرگ» از پا درآمده را تحقیر می‌کنند. «لحظه‌ی بزرگ تاریخی که سال‌های سال منتظرش بودند» فرا رسیده است: حاکمی که مردم از او می‌ترسیدند، حالا می‌ترسد. او سقوط کرده و مردم منتظر انتخاب جانشین وی‌اند.

این سه مرد، در برخورد اولیه با حاکم معزول، اتحاد نظر دارند. سخن هر یک از آن‌ها مکمل نظر آن دو تن دیگر است. هر کلام نیمه تمام یکی از آنان را دیگری کامل می‌کند و به نتیجه‌ای مورد تأئید هر سه می‌رساند. اما آنان آرام‌آرام در تعیین سرنوشت حاكم معزول، این‌که او را محاکمه کنند یا در جا بکشند، اختلاف پیدا می‌کنند. با بالاگرفتن شعارهای مردم که خواستار انتخاب جانشین برای امیر معزول‌اند، ستیز میان سه مرد جدی‌تر می‌شود. هر یک از آن‌ها خود را مورد علاقه‌ی مردم و لایق جانشینی می‌داند. انحصارطلبی در کسب قدرت آن‌ها را به جان هم می‌اندازد و مشاجره بالا می‌گیرد. جانشین را می‌توان نوعی تمثیل‌سازی به شیوه‌ی قصه‌های قدیم ایرانی دانست که چندان در بند واقع‌نمایی نیست؛ از جمله‌ی عوامل ارائه‌شده در نمایش برای موجّه جلوه‌دادن سه مرد و چگونگی پیروزی آن‌ها کافی نیست. ساعدی بیش از شخصیت‌پردازی و توجه به خصوصیات فردی سه مرد، تیپ‌هایی می‌سازد که طی ستیز با یکدیگر شناسانده می‌شوند ـ ستیزی که در طول نمایش سیری صعودی دارد و اوج آن پایان بخش ماجراست. این ستیز رشدیابنده عامل وحدت اجزای نمایش و استحکام ساختار آن است و انگیزه‌ی لازم را برای پیگیری ماجرای نمایش در مخاطب پدید می‌آورد.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی اسلامی، جلد سوم، انتشارات سروش